چکیده:
شخصیت‌هایی مانند مرعشی نجفی(ره)، عمر رضا کحاله، عبدالرزاق کمونه، آیینه‌وند و سترستین، تلاش کرده‌اند با استفاده از منابعی چون کتاب‌های رجال، فهرست و انساب، لیستی از کتاب‌های انساب نگاشته شده توسط انساب‌نگاران مسلمان ارایه دهند که کاستی‌هایی چون فقدان جامعیت و مانعیت، تداخل، تکرار و… دارند.دلیل عمده کاستی‌‌های این تحقیقات، عدم مراجعه نویسندگان این آثار به تمام منابعی می‌باشد که می‌تواند در تهیه فهرست کامل از این کتاب‌ها مفید باشد. این نوشتار بر آن است تا با تتبع کاملی از منابع اولیه و مقایسه لیست‌های جدید که جزو پیشینه تحقیق هستند، فهرستی از کتاب‌های انساب را در ضمن جدولی ارایه دهد تا بتواند به بخشی از مکتوبات چشم‌گیر مسلمانان بپردازد، با نگاهی هرچند گذرا به این فهرست می‌توان به علایق و موضوعات مورد توجه انساب نگاران در نوشته‌هایشان و ارتباط انساب‌نگاری با سایر علوم مانند انواع تاریخ‌نگاری، رجال، حدیث و همچنین تطورات انساب‌نگاری در هفت قرن اول اسلامی دست یافت. این فهرست می‌تواند به عنوان یک تحقیق آماری و کتاب‌شناسی به عنوان پایه مطالعات در حوزه انساب‌نگاری قرار گرفته و برای پژوهش های آینده در این موضوع بسیار مفید و مؤثر واقع گردد.
مقدمه
کتاب‌هایی كه در مورد انساب نگاشته شده‌اند و از آن به انساب‌نگاری تعبیر می‌كنیم، بخش چشم گیری از مكتوبات مسلمانان را به خود اختصاص داده اند و هنگام شمردن موضوعات تألیفات مسلمانان در گذشته، چشم پوشی از آن ها ممكن نیست؛ به همین علت، تألیفات کتاب‌شناسی نیز نتوانسته‌اند از آنان حتی به عنوان یك بخش جداگانه و تحت نام كتب انساب نامی نبرند. در ادامه تلاش ایشان، در پاره‌ای از تحقیقات و کتاب‌های معاصران نیز سعی شده است كه به ذكر کتاب‌های انساب در سیاهه‌ها و جداول جداگانه پرداخته شود. این سیاهه‌های جدید، با كاستی‌هایی همراه است. نوشتار حاضر، سیاهه‌ای كامل‌تر و با نواقص كم تر از كتب انساب نگاشته شده در هفت قرن اولیه اسلامی را ارایه می دهد. دلیل انتخاب این محدوده آن است كه کتاب‌های انسابی كه در این دوره زمانی نگاشته شده‌اند، تألیفات قرون بعدی از آن ها به منزله منبع استفاده کرده اند و بدین لحاظ از اهمیت خاصی برخوردارند. هم چنین از این كتاب ها، در کتاب‌های فهرست و رجال مهم نام برده شده است و قابل شمارش هستند و تا حدی می‌توان لیست جامع و مانعی را با رجوع به این منابع ارایه کرد. دلیل دیگر آن است كه تألیفات این قرون، از نوعی انسجام موضوعی برخوردار بوده و در سه و یا چهار قرن اول به انساب عموم عرب ها و در قرون بعدی تا قرن هفتم بیش تر به انساب طالبیان و یا همان سادات پرداخته شده است. در حالی‌كه در قرون بعدی، موضوعات كتب انساب بسیار گسترده شده و بیش تر به انساب حاكمان و خاندان های محلی و… پرداخته اند و انسجام گذشته را ندارند. از سوی دیگر، کتاب‌های تألیف شده طی قرون اولیه، از شمولیت خاصی برخوردار هستند و نسب‌دانانی برجسته آن ها را نگاشته اند و اتقان و توثیق بالایی دارند. در سیاهه ارایه شده، سعی شده كتاب ها بر اساس ترتیب وفات نویسندگان چیده شود آن ها كه با دقت از منابع جستجو و ذكر شده است. هم چنین وضعیت كتاب ها از لحاظ وجود یا مفقود بودن نیز تا حد ممكن ذكر شود. البته بسیاری از كتاب های سیاهه ارایه شده، وضعیت نامعلومی دارند و در مورد وضعیت آنها سكوت شده؛ هرچند ممكن است هر یك از این کتاب‌های نامعلوم، در گوشه‌ای از جهان و در كتابخانه‌ای موجود و یا برای همیشه از بین رفته باشند.
منبع شناسی
برای دست یابی به فهرستی کامل از کتاب‌های انساب، دو دسته از کتاب‌ها را مورد توجه قرار داد. دسته اول کتاب‌هایی است که از قرون اولیه اسلامی تا دوران معاصر درباره فهرست کتاب‌ها در علوم مختلف از جمله انساب و هم چنین کتاب‌های رجال که در ضمن اطلاعاتی درباره کتاب‌ها نیز دارند، نگاشته شده‌اند. دسته دوم کتاب‌های مربوط به هر علم است که در آن ها در مورد کتاب‌هایی که به عنوان منبع و مآخذ مورد استفاده قرار داده‌اند و یا این که استادان خویش و بزرگان آن علم را متذکر شده‌اند در ضمن به کتاب‌هایشان نیز اشاره کرده‌اند. در کتب انساب نیز می‌توان تعدادی کتاب‌های انساب متقدم‌تر و نویسندگان آن ها را یافت که در کتاب‌های فهرست و رجال نامی از آنها برده نشده است. برای آشنایی با این منابع به ترتیب به طور مختصر به این دو دسته از منابع پرداخته می‌شود.
الف. کتاب‌های فهرست و رجال:
لیستی از کتاب‌های انساب و نویسندگان آنها را می‌توان در آن ها یافت، از جمله مهم ترین این آثار می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1. «الفهرست» نگاشته ابن ندیم(۴۳۸ه) از مهم ترین کتاب‌هایی است كه به كتاب ها و تألیفات مسلمانان پرداخته، لذا بیش ترین استفاده برای دست رسی به لیست کتاب‌های انساب و نویسندگان آن ها از این كتاب شده است. وجود این كتاب باعث شد تا لزومی به ارجاع به بسیاری از کتاب‌های فهرست كه در قرون بعد، خصوصاً کتاب‌های معاصر، پیدا نشود و یا ارجاع به آن ها به حداقل ممكن برسد؛ این مسأله باعث غنا و اعتبار بیشتر تحقیق می‌گردد.
2. رجال نجاشی با نام اصلی «فهرست أسماء مصنفی الشیعه» اثر احمد بن علی نجاشی(۴۵ه) می‌باشد و در آن به شرح حال اجمالی راویان شیعه شامل ۱۲۶۹ نفر و اسامی کتاب‌های آنها پرداخته است؛ که در مواردی مورد استفاده واقع شد. صرف وجود اسامی کتاب‌های انساب و نویسندگان آنها در این كتاب خود می‌تواند دلیلی برای اثبات تشیع نویسندگان باشد.
3. «الفهرست» نگاشته شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی(۴۶۰ه) از دیگر كتب فهرست شیعه می‌باشد كه به تألیفات و نویسندگان آنها تا زمان خویش پرداخته است و در مواردی كه اطلاعاتی درباره نویسندگان انساب و کتاب‌های ایشان ارایه نموده، مورد استفاده واقع شده است.
4. «رجال طوسی» اثر دیگر شیخ طوسی(۴۶۰ه) كه در آن اسماء رجالی را كه به ترتیب از پیامبر و ائمه(ع) تا حضرت قائم(عج) روایت كرده‌اند، برشمرده؛ پس از آن به رجالی را كه معاصر ائمه(ع) بوده ولی از ایشان نقل نكرده و یا راویانی كه پس از زمان ائمه(ع) تا زمان شیخ طوسی(۴۶۰ه) بوده‌اند، به ترتیب حروف الفبا ذكر كرده است؛ از این كتاب در شناسایی کتاب‌های به خصوص نویسندگان شیعه مورد استفاده قرار گرفته است.
5. «معالم العلماء» نوشته محمدبن علی بن شهرآشوب مازندرانی(۵۸۸ه) كه فهرستی از كتب شیعه و مصنفین آن ها را به ترتیب حروف الفبا و بر اساس اسامی نویسندگان تا زمان خود ارایه می‌دهد، در واقع تتمه‌ای است بر فهرست شیخ طوسی(۴۶۰ه)، بنابراین این كتاب در مورد آثار و نویسندگانی كه پس از زمان شیخ طوسی(۴۶۰ه) در حدود یك قرن تا زمان ابن شهر آشوب(۵۸۸ه) نگاشته و به وجود آمده، اطلاعاتی را به دست می‌دهد كه در تحقیق ذیل بعضاً مورد استفاده قرار گرفته است.
6. «فهرست علماء الشیعه و مصنفیهم»(فهرست منتجب الدین)، نگاشته منتجب الدین ابوالحسن علی ابن بابویه رازی(۵۸۵ه)، از دیگر كتب فهرست شیعه است اما این كتاب اطلاعات چندانی علاوه بر منابع قبلی فوق الذكر در اختیار قرار نداد.
7. «معجم الادباء» اثر یاقوت حموی(۶۲۶ه) از دیگر منابع مورد استفاده بود كه در آن به بعضی از کتاب‌های انساب اشاره شده است.
8. «كشف الظنون» نگاشته حاجی خلیفه(۱۰۶۷ه) كه اطلاعات خوبی در مورد انساب‌نگاران و کتاب‌های ایشان را در خود جای داده و در تهیه لیست از کتاب‌های انساب و نویسندگانشان از آن بهره گرفته شد.
9. «الذریعه الی تصانیف الشیعه» اثر آقا بزرگ طهرانی(۱۳۸۹ه) كه از کتاب‌های بسیار مفید در این زمینه است؛ هرچند كه تداخل و تكرار در مطالبش وجود دارد اما سرنخ های خوبی را به خصوص در جلد دوم و چهارم آن به دست داد.
10. کتاب‌های «معجم المولفین» نگاشته عمر رضا كحاله و «منیه الراغبین فی طبقات النسابین» نگاشته عبدالرزاق كمونه(۱۳۹۱ه) از دیگر منابع هستند هر چند بواسطه استفاده از منابع دست اولی همچون فهرست ابن ندیم(۴۳۸ه) و امثال آن، تقریبا نیازی به ارجاع به این منابع دیده نشد، البته برای بررسی شمولیت این تحقیق، مقایسه آن با این منابع ثمربخش بود.
ب. کتاب‌های انساب:
این دست منابع بیشتر مربوط به نویسندگان و انساب‌نگاران قرون اولیه تا حدود قرون هفتم هجری است كه نویسندگان این كتاب ها در ضمن بیان انساب به مطالبی درباره نویسندگان انساب و کتاب‌های آنان در قرون قبل از خود اشاره كرده‌اند؛ از مهمترین منابع در این بین می‌توان به موارد ذیل اشاره كرد:
1. جمهره النسب نگاشته هشام بن محمد بن سائب كلبی(۲۰۶ه) شیعی مذهب، که از قدیمی‌ترین کتاب‌های مفصل در دسترس است. روش نگارش در این کتاب به روش مبسوط بوده و نقش زیادی در شکل‌گیری اولیه انساب‌نگاری داشته و مطالب آن از سوی انساب نگاران پس از آن به دفعات مورد ارجاع قرار گرفته است؛ به همین دلیل در بین کتب انساب از اعتبار زیادی برخوردار می‌باشد.
2. نسب معد و الیمن الكبیر اثر هشام بن محمد بن سائب كلبی(۲۰۶ه) می‌باشد که برخی آن را به خاطر تشابه زیاد اسلوب و روش آن با جمهره النسب، قسمتی مفقود شده از آن می‌دانند.
3. الاكلیل نگاشته ابومحمد حسن بن احمد همدانی(۳۳۴ه) شیعی مذهب و از اهالی یمن است. این کتاب 10 جزء یا جلد است با مطالب گوناگون که جزء اول با عنوان مختصر من المبتداء و أصول الانساب، جزء دوم با عنوان فی النسب ولد الهمیسع بن حمیر، جزء دهم با عنوان فی معارف همدان و انساب ها و عیون اخبارها به روش مبسوط به انساب پرداخته است. در مجموع کتاب الاکلیل دایره‌المعارفی بزرگ در مورد عرب‌های یمنی است که کم تر مورد توجه واقع شده است.
4. سرالسلسله العلویه اثر ابونصر سهل بن عبدالله بخاری(۳۵۷ه) از علمای عصر غیبت صغری است. این کتاب که به روش مبسوط تالیف شده، انساب آل ابی‌طالب را از ابتدا تا دوران نویسنده در بر می‌گیرد و از اولین کتاب‌های اختصاصی انساب آل ابی‌طالب است.
5. الایناس بعلم الانساب نگاشته ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر المغربی(۴۱۸ه) که به گفته ابن خلکان علی رغم کوچک بودنش، فایده بسیار دارد. در این کتاب که به روش مبسوط به انساب تمام عرب ها پرداخته شده است، نویسنده به تناوب به منابع خویش اشاره دارد.
6. تهذیب الانساب و نهایه الاعقاب اثر شیخ الشرف العُبَیدِلی(۴۳۵ه) همرا با تعلیقات ابن‌طباطبا ابوعبدالله حسین بن محمد(449ه) می‌باشد که به روش مبسوط و از بهترین و معتبرترین نوشته‌ها درباره انساب آل ابی‌طالب به ویژه معقبان آن هاست، به این لحاظ در زمان خود نویسنده بسیار کاربردی بوده است.
7. المجدی فی انساب الطالبیین نگاشته ابو الحسن العمری(زنده در 466ه) امامی مذهب به روش مبسوط است. نویسنده به کتاب‌های استاد خویش شیخ الشرف العُبَیدِلی(۴۳۵ه) و همچنین استادان و معاصران خویش اشاره کرده است. این کتاب مورد ارجاع بسیاری توسط نویسندگان بعدی واقع شده و از اعتبار خاصی برخوردار است.
8. منتقله الطالبیه اثر ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر معروف به ابن طباطبا(ق۵ه)زیدی مذهب است. از این نویسنده در کتاب‌های رجالی خبری نیست و اولین اطلاعات درباره وی در کتاب لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب نگاشته به ابن فندق(۵۶۵ه) بیان شده است. این کتاب اولین از نوع خود در بین کتاب‌های انساب است که برحسب بلادی که طالبیان در آنها ساکن شده‌اند، تنظیم گردیده و به این جهت بسیار مورد توجه نقباء بوده است.
9. لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب اثر علی بن زید بیهقی معروف به ابن فندق(۵۶۵ه) است. نویسنده در این کتاب سعی نموده شیوه و طرحی جدید را در نگارش و تبویب انساب ارایه کند و به طرح مسایلی جدید در انساب بپردازد، در این کتاب به کتاب‌هایی در موضوع انساب اشاره شده و برای کتاب‌شناسی مفید است.
10. الفخری فی انساب الطالبیین نگاشته المروزی الازوارقانی(بعد ۶۱۴ه) از کتاب‌های معتبر در انساب است. نویسنده به کتاب‌های انساب دیگر از جمله کتاب‌های خویش در انساب اشاره کرده که برای فهرست این مقاله مورد استفاده است.
11. الاصیلی فی انساب الطالبیین اثر محمد بن علی حسنی معروف به ابن طَقطَقی(۷۰۹ه) می‌باشد. آیت الله مرعشی توصیه فراوانی به مطالعه آن دارد زیرا نویسنده این کتاب از افرادی نام برده که در دیگر کتب انساب نامی از ایشان نرفته است، ابن‌طقطقی در فصل چهارم گروهی از نسابه ها را از ابتدا تا زمان خودش مورد توجه قرار داده و تعدادی را نام برده که برای تهیه فهرست مفید است.
12. و…
این دسته از منابع كه از كتب اصلی و منابع اولیه در انساب‌نگاری شیعیان به شمار می‌روند، خود در ضمن لیست ارایه شده در این تحقیق قرار گرفته اند اما این كتاب ها از جهتی دیگر نیز حائز اهمیت‌اند و آن این كه بعضاً در این كتاب ها از کتاب‌های انساب و نویسندگانی نام برده شده است كه در هیچ كتاب فهرست و رجالی از آنها نشانی نیست و با مطالعه دقیق این كتاب ها و استخراج آن از لابلای اطلاعات انساب ایشان با صرف وقت بسیار ممكن شده است. از میان لیست‌های ارایه شده قبلی فقط لیست آیت الله مرعشی نجفی(ره) از این منابع در ارایه لیست شان در كشف الارتیاب سود برده است و نویسنده این تحقیق سعی نموده تا استفاده بیشتری از اطلاعات این كتاب ها در لیست آتی بنماید.
مروری بر مطالعات:
از تحقیقاتی كه مستقیماً به ارایه سیاهه‌ای از كتب انساب پرداخته‌اند، به مقالات ذیل می‌توان اشاره كرد:
1. رساله عالمانه آیت الله سیدشهاب الدین مرعشی نجفی(ره) كه در مقدمه كتاب لباب الانساب والالقاب و الاعقاب ابن‌فندق بیهقی(۵۶۵ق) به چاپ رسیده است. هدف اصلی نویسنده، برشمردن و معرفی نسب‌شناسان مسلمان از ابتدا تا دوران معاصر است؛ با این حال، در كنار معرفی دویست نسب‌شناس، به آثار و کتاب‌های ایشان نیز اشاره دارد كه برای تكمیل، لیستی از کتاب‌های انساب‌نگاری مسلمانان طی هفت قرن اولیه اسلامی مورد بحث، بسیار سودمند افتاد؛ البته این لیست دچار اشكالاتی همچون تكرار بعضی از نویسندگان در ذیل قرون مختلف وهم چنین عدم احصای كامل است و نویسندگان بسیاری را می‌توان یافت كه در این لیست ذكری از ایشان به میان نیامده است.
2. مقدمه ك. و. سترستین بر كتاب طرفۀ الاصحاب فی معرفه الانساب نوشته السلطان الملك الاشرف عمر بن یوسف بن رسول(۶۹۴ ق) نیز مطالب خوبی در مورد انساب‌نگاری در دوره‌های اموی و عباسی دارد. این مقدمه با وجود اتقان خوب، بسیار مختصر است. سترستین هم چنین در ادامه مقدمه خویش بر این كتاب، لیستی از كتب انساب در دوره‌های مختلف به همراه نویسندگان ایشان ذكر كرده است كه از آن در تكمیل جدول استفاده شد. وی در لیست خویش، به منابع كتب فهارس و معاجم همچون معجم الادبای یاقوت حموی(۶۲۶ ق)، فهرست ابن ندیم(۴۳۸ ق) و كشف الظنون حاجی خلیفه(۱۰۶۷ ق)، مراجعه كرده، اما نتوانسته لیست كاملی ارایه دهد؛ به طوری كه تا پایان قرن هفتم به هشتاد كتاب بالغ نمی‌گردد.
3. نسب‌شناسی در دوره اسلامی نوشته محمدجواد نجفی كه سعی نموده هر چند گذرا، نگاهی به علم انساب داشته باشد. این مقاله هر چند سطحی به نظر می‌رسد، از نكات برجسته آن، ارایه لیستی از كتب انساب و مقالاتی است كه شرق شناسان طی پنجاه سال اخیر نگاشته‌اند. گفتنی است كه مقالات نقل شده در دست رس نبوده و بیش تر در مورد نسبِ اقوام و پادشاهان و حاكمان كنونی بعضی از بلاد اسلامی همچون قرقیزستان، پشتون ها، حاكمان كویت، مراكش، غزنویان و… است كه از نظر محدوده موضوعی و زمانی تحقیق، برای موضوع تحقیق مفید نیست.
4. كتاب تاریخ در گستره تاریخ تمدن اسلامی، نوشته استاد صادق آیینه وند كه در آن بخشی را به انساب‌نگاری و کتاب‌های انساب اختصاص داده و لیستی از نویسندگان انساب و کتاب‌های ایشان به دست داده است. لیست مذكور هرچند جامع و مانع نیست، به عنوان پیشینه تحقیق بررسی شد و در مقایسه با لیست های ارایه شده به آن توجه گردید.
تدوین نخستین كتب انساب و شروع انساب‌نگاری
چنان چه نظر اشخاصی همچون فؤاد سزگین در مورد وجود نگاشته‌هایی مربوط به قبل از اسلام خصوصاً در جنوب شبه جزیره را كنار بگذاریم و به نگاشته‌های پس از اسلام و توسط مسلمانان بپردازیم، دیدگاه‌های متفاوتی را در این زمینه در منابع می‌یابیم. به اعتقاد نویسنده كشف الظنون، نخستین كسی كه در این زمینه مطلب نوشت و علم انساب را ضبط كرد، امام نسابه هشام بن محمد كلبی(۲۰۴ ق) بود، برخی از شرق شناسان مانند بروفنسال در مقدمه‌ای بر كتاب ابن‌حزم، این نظر را پذیرفته‌اند؛ اما سترستین در مقدمه طرفۀ الاصحاب فی معرفه الانساب، بر این عقیده است كه قبل از هشام، این علم توسط «سحیم بن حفص» معروف به ابوالیقظان نسابه(۱۹۰ه) و با نگارش کتاب‌های النسب الكبیر و نسب خندف و اخبارها انجام پذیرفته بود. آیت الله مرعشی نجفی نیز كه سرآمد نسابه‌های معاصر بود، وی را اولین كسی می‌داند كه در نسب كتاب نوشت و هشام را پس از او می‌دانست. برخی دیگر هیچ‌كدام از این دو نظر را نپذیرفته و محمدبن مسلم شهاب زُهری (د.124 ق) نویسنده کتاب نسب قومه را نخستین نسب نگار می دانند. وی دایم بین حجاز و دمشق در رفت و آمد بود و با خلفای اموی مراوده داشت؛ البته موفق نشد كتابش را به پایان برساند و کتابش به دست ما نیز نرسیده است و ابویقظان نسابه (190 ق) کتاب‌هایش را پس از وی تدوین نمود و این دانش را بسط داد كه از این آثار، چیزی جز قطعه‌های پراکنده در کتاب‌ها در دست نیست. پس از این دو نفر، شخصی از علمای بصره به نام مؤرج بن عمرو السدوسی(۱۹۵ق) کتاب‌های نسب قریش و جماهیر قبایل را نوشت كه دومی به ما نرسیده ولی اولی با نام حذف من نسب قریش، امروزه به چاپ رسیده و آن را اولین و قدیم‌ترین كتاب نسب موجود می‌دانند. البته این نظر با تردید‌های بسیاری همراه است؛ زیرا هم‌زمان و هم عصرِ ابوالیقظان و مؤرج بن عمروه، هشام بن محمد كلبی كه در كوفه حضور داشت، كتاب بزرگی در انساب به نام النسب الكبیر و یا جمهرۀ النسب نگاشت كه این كتاب به دست ما رسیده است. با توجه به این كه خود ابن كلبی بسیاری از دانسته‌هایش را از پدرش محمد بن سائب كلبی(د.146 ق) فراگرفته بود، امكان دارد زودتر از مؤرج دست به تالیف زده باشد كه با توجه به كثرت آثار ابن كلبی و طول عمرش محتمل به نظر می‌رسد. به هر حال هشام بن محمد و پدرش محمد بن سائب، تحول اساسی در نسب‌شناسی به وجود آوردند، ولی از پدر، کتابی به ما نرسیده است. در این بین، نظر دیگری نیز وجود دارد و بر اساس آن سیدحسن صدر، ابوعبداللّه احمد بن محمد جهمی(ق۳ه) را از اولین نویسندگان دوره اسلامی و کتاب انساب قریش و اخبارها را از او می داند. بنا بر آنچه گفته شد، تدوین انساب در حجاز و دمشق آغاز گردید و پس از آن در عراق و در شهرهای بصره و كوفه ظهور و توسط ابوالیقظان(۱۹۰ ق)، مؤرج(۱۹۵ق) و ابن كلبی(۲۰۴ ق)، شكوفا شد كه تالیف بیش از صدها كتاب را در پی داشت.
کتاب‌شناسی علم انساب
همان طور که در منابع مورد استفاده ذکر شد، کتاب‌هایی در تراجم، رجال و کتاب‌شناسی وجود دارند كه در آن ها به اطلاعاتی در مورد کتاب‌های انساب و نویسندگان آن می‌توان دست یافت، کتاب‌های انساب در این منابع به دو دسته تقسیم می‌شوند: عده‌ای هم اكنون موجود و عده ای مفقود هستند؛ البته امكان دارد كه تعدادی از این كتب در آینده از كتابخانه‌های شخصی و مؤسسات و دانشگاه های غربی و… پیدا شوند. همان‌طور كه بعضی از كتب مانند حذف من نسب قریش نوشته مؤرج بن عمرو السدوسی و بحرالانساب فی انساب العلویین نوشته منصور الباز الاشهب(اواخر قرن۶ ق)، به تازگی از كتابخانه‌های اطراف و اكناف جهان بیرون آمده‌اند.
در ادامه، سعی شده تا با استفاده از منابعی مانند الفهرست ابن ندیم(۴۳۸ ق)، رجال نجاشی(۴۵۰ ق)، فهرست طوسی(۴۶۰ ق)، معالم العلماء ابن شهرآشوب(۵۸۸ ق)، الفهرست شیخ منتجب الدین، رجال ابن داوود حلی، كشف الظنون حاجی خلیفه(۱۰۶۷ ق)، الذریعه آغابزرگ طهرانی، طبقات النسابین عبدالرزاق كمونه(۱۳۹۱ ق)، كشف الارتیاب آیت الله مرعشی نجفی، مقدمه سترستین بر كتاب طرفۀ الاصحاب و كتب انساب موجود و منابع مورد استفاده آن ها و دیگر منابع، اطلاعاتی در مورد تألیفات مسلمانان در انساب را به دست آورد و با مقابله و بررسی آن ها، لیستی از کتاب‌های مسلمانان – اعم از مفقود و موجود – به ترتیب تاریخی ارایه داد.
نکاتی درباره جدول:
1. برخلاف تحقیقاتی چون کشف الارتیاب آیت الله نجفی(ره) و طبقات النسابین عبدالرزاق كمونه که بر اساس نسابه ها ترتیب یافته بودند، جدول ذیل بر اساس کتاب‌های انساب تدوین شده است.
2. فهرست ارایه شده کامل ترین و جامع ترین فهرست ارایه شده از کتب انساب می‌باشد که از اولین کتاب نسب نگاشته شده در قرن اول تا پایان قرن هفتم را در بر می گیرد. این لیست علاوه بر کتاب‌های موجود در لیست های قبلی، شامل کتاب‌های دیگری نیز می‌باشد که با تلاش فراوان از مطالعه کتاب‌های انساب و فهرست و رجال به دست آمده و در کارهای مشابه قبلی ذکری از آنها نشده است.
3. جهت استفاده آسان کاربر از جدول ذیل، ترتیب تاریخی با دقت فراوان در آن لحاظ گردیده است، برای دستیابی به برخی از تاریخ ها گاه کتاب‌های بسیاری ورق خورده تا تاریخ دقیق به دست آید. در مواردی که دو یا چند تاریخ در مورد نویسنده ذکر شده بود کوشش شد تا تاریخ صحیح از بین آنها استخراج و ذکر گردد. در مورد برخی از نویسندگان نیز هیچ تاریخی در کتب موجود نبود و فقط به قرن ایشان اشاره شده بود که آن نویسنده در انتهای نویسندگان آن قرن ذکر شد.
4. عنوان‌های برخی از کتاب‌های ذکر شده در جدول مانند التظافر و التناصر، الدوحه، المؤتلف و المختلف، تناسب ظاهری با موضوع انساب ندارد و ممکن است این سوال به وجود آید که از کجا کتاب انساب بودن آنها دانسته شده است، به خصوص که خود کتاب‌ها مفقود باشند. در جواب باید گفت که از این کتاب‌ها در کتب رجال و فهرست تحت عنوان کتاب نسب ذکر شده و یا کتاب‌های انساب از آنها به عنوان منبع استفاده کرده، محتوای آنها را نقل کرده و آنها را کتاب انساب دانسته‌اند به همین جهت در فهرست ذیل درج گردیده‌اند.
5. در یک ستون وضعیت کتاب‌ها که آیا موجود و یا مفقود هستند ذکر شده است البته امکان آن وجود درد که بعدها برخی از کتب مفقود یافت شده و در دسترس قرار گیرند.
6. در ذکر عنوان کتاب‌ها و اسامی نویسندگان ایشان دقت فراوان شد تا تشابهات اسمی و عنوانی خواننده را به اشتباه نیندازد.
7. در پی نوشت جدول گاهی به مطالبی اشاره شده است که امکان داشت در جایی دیگر هیچ گاه به آن پرداخته نشود لذا به صورت نکاتی در پاورقی ذکر شد.
| نام كتاب | نویسنده | وضعیت |
| التظافر والتناصر | دغفل بن حنظله سدوسی شیبانی(۶۵ ه) | مفقود |
| التشجیر | همو | مفقود |
| فی اخبارالیمن و اشعارها و انساب ها | عبید بن شریه جرهمی(۶۷ه) | مفقود |
| فی النسب | مثجور بن غیلان ضبی بصری (۸۵ه) | مفقود |
| نسب قومه(قوم بنی زهره) | محمد بن مسلم بن شهاب زهری(۱۲۴ه) | مفقود |
| نسب عدنان | ابومخنف، لوط بن یحیی(۱۵۷ه) | مفقود |
| نسب بنی تمیم | همو | مفقود |
| نسب قریش | همو | مفقود |
| النسب الكبیر سحیم بن حفص | ابوالیقظان نسابه(۱۹۰ه) | مفقود |
| نسب خندف و اخبارها | همو | مفقود |
| حذف من نسب قریش | مؤرج بن عمرو السدوسی (۱۹۵ه) | موجود |
| جماهیر قبایل | همو | مفقود |
| انساب العرب قاطبه | علی بن كیسان كوفی(قرن۲) | مفقود |
| نسب الانصار | ابومحمد عبدالله بن محمد بن عماره بن قداح انصاری(قرن۲) | مفقود |
| النسب الكبیر(الجمهره) | هشام بن محمد بن سائب كلبی (۲۰۴ه) | موجود |
| انساب معد والیمن الكبیر | همو | موجود |
| المنزل( بزرگ تر از جمهره) | همو | مفقود |
| الوجیز(الموجز) | همو | مفقود |
| الفرید فی الانساب | همو | مفقود |
| الملوكی فی الانساب | همو | مفقود |
| انساب الامم | همو | مفقود |
| نسب قریش | همو | مفقود |
| نسب سهم بن عمرو بن هصیص | همو | مفقود |
| نسب بنی عامر بن لوی | همو | مفقود |
| نسب بنی الحارث بن فهر | همو | مفقود |
| نسب بنی محارب بن فهر | همو | مفقود |
| من نسب الی امه من قبائل العرب | همو | مفقود |
| نسب بنی عبد شمس و بنی عبد ناف | همو | مفقود |
| نسب طی | هیثم بن عدی(۲۰۷ه) | مفقود |
| الاشراف الكبیر | همو | مفقود |
| الاشراف الصغیر | همو | مفقود |
| القبائل | معمر بن مثنی(۲۰۸ه) | مفقود |
| انساب حمیر و ملوكها(التیجان فی ملوك حمیر) | عبدالملك بن هشام(۲۱۳ه) | موجود |
| اخبار عبید بن شریه الجرهمی فی اخبار الیمن و اشعارها و انسابها | همو | موجود |
| النسب | ابوسعید عبدالملك بن قُرَیب(۲۱۷یا ۲۱۴ه) | مفقود |
| نسب ولد اسماعیل بن ابراهیم | ابن البختری(اوایل قرن ۳) | مفقود |
| نسب النمر بن قاسط | علان الشعوبی(اوایل قرن۳) | مفقود |
| نسب تغلب بن وائل | همو | مفقود |
| النسب ابوعبیده | قاسم بن سلام(۲۲۴ه) | موجود |
| نسب قریش | علی بن محمد المدائنی(۲۲۵ه) | مفقود |
| اشراف عبد قیس | همو | مفقود |
| من نسب الی امه | همو | ؟ |
| اخبار خثعم و انسابها و اشعارها | محمد بن سلم یشكری(۲۳۰ه) | مفقود |
| النسب الكبیر | مصعب بن عبدالله الزبیری (۲۳۳ه) یا (۲۳۶ه) | مفقود |
| نسب قریش | همو | موجود |
| النسب | محمد بن حبیب بغدادی النسابه(۲۴۵ه) | مفقود |
| القبائل الكبیر | همو | مفقود |
| انساب الشعراء(الشعراء و انسابهم) | همو | مفقود |
| من نسب من الشعراء الی امهاتهم | همو | مفقود |
| العمائر و الربائع فی النسب | همو | مفقود |
| المؤتلف و المختلف فی النسب | همو | مفقود |
| المُحَبر | همو | موجود |
| المشجر | همو | مفقود |
| انساب قریش و اخبارها | زبیر بن بكار(۲۵۴ه) | موجود |
| اخبار النسب(نوادر اخبار النسب) | همو | مفقود |
| بنی مره بن عوف | احمد بن ابراهیم بن حمدون كاتب(ح۲۵۵ه) | مفقود |
| بنی النمیر بن قاسط | همو | مفقود |
| بنی عقیل | همو | مفقود |
| بنی عبدالله بن غطفان | همو | مفقود |
| طی | همو | مفقود |
| جمهره نسب الحارث بن كعب | احمد بن الحارث الخراز(۲۵۸ه) | مفقود |
| الاشراف | همو | مفقود |
| الامهات | همو | مفقود |
| الغصون فی آل یاسین | شریف حسین بن ابی الغنائم احمد محدث (۲۶۰ه) | مفقود |
| النسب | عمر بن شبه(۲۶۲ه) | مفقود |
| نسب آل ابی‌طالب (المعقبین من ولد الامام امیرالمؤمنین(ع)) | ابوالحسین یحیی بن الحسن النسابۀ العقیقی، (۲۷۷ه) | قسمتی موجود |
| انساب الاشراف | احمد بن یحیی بلاذری(۲۷۹ه) | موجود |
| اخبار و الانساب | همو | مفقود |
| انساب الامم | احمد بن محمد بن خالد البرقی (۲۸۰ه) | مفقود |
| المآثر و الانساب | همو | مفقود |
| جمهره بنی هاشم | احمد بن ابی طاهر(۲۸۰) | مفقود |
| نسب عدنان و قحطان | محمد بن یزید المبرد(۲۸۵ه) | موجود |
| فی نسب حمیر | محمد بن عبدالله سعید حنبصی(۲۹۵ه) | مفقود |
| النسب الكبیر | محمد بن عبده بن سلیمان بن حاجب، عبدی (قبل از۳۰۰ه) | مفقود |
| مختصر اسماء قبایل | همو | مفقود |
| الكافی فی النسب | همو | مفقود |
| نسب والد ابی‌صفره و ولده | همو | مفقود |
| معد بن عدنان و قحطان | همو | مفقود |
| نسب بنی فَقعَس بن طُرَیف بن اسد بن خُزَیمَه | همو | مفقود |
| الامهات | همو | مفقود |
| نسب اخنَس بن شُرَیق الثقفی | همو | مفقود |
| نسب كنانه | همو | مفقود |
| مبسوط فی النسب | ابوالحسن زید الشبیه بن علی بن حسین ذوالدمعۀ بن زید شهید بن علی(ع) (قرن۳) | مفقود |
| انساب قریش و اخبارها | احمد بن محمد الجهمی(قرن۳) | مفقود |
| النسب | ابن غنام الكلابی(قرن۳) | مفقود |
| اخبار ربیعه و انسابها | خراش شیبانی(قرن۳) | مفقود |
| انساب بنی عبدالمطلب | حسن بن سعید السكری(قرن۳) | مفقود |
| افخاذ العرب | ابن نطاح، محمد بن صالح(قرن۳) | مفقود |
| انساب أزد عمان | همو | مفقود |
| النسب | علی بن احمد علوی عقیقی(قرن۳) | مفقود |
| انساب الائمه (ع) و موالیدهم الی صاحب الامر | حسن بن علی الاطروش(۳۰۴ه) | مفقود |
| الانساب | حسن بن موسی نوبختی(۳۱۰ه) | مفقود |
| الاشتقاق | محمد بن حسن بن درید(۳۲۱ه) | موجود |
| اخبار آل المنجم و نسبهم | احمد بن یحیی المنجم(۳۲۷ه) | مفقود |
| الیتیمه فی الانساب( عنوان بابی در كتاب عقد الفرید) | احمد بن محمد بن عبد ربه(۳۲۸ه) | موجود |
| نسب ابن عباس | عبدالعزیز بن احمد جلودی(۳۳۲ه) | مفقود |
| نسب النبی(ص) | همو | مفقود |
| الاكلیل فی انساب حمیر و ایام ملوكها(۱۰ جلد) | ابو محمد حسن بن احمد بن یعقوب همدانی یمنی(۳۳۴ه) | موجود |
| فی الانساب | قاسم بن اصبغ الاندلسی(۳۴۰ه) | مفقود |
| انساب الداخلین الی الاندلس من العرب و غیرهم | ابو محمد عبدالله بن عبیدالله الازدی ملقب بالحُكَیم(۳۴۱ه) | مفقود |
| سر السلسله العلویه(انساب آل ابی‌طالب) | ابونصر سهل بن عبدالله بخاری (بعد۳۴۱ه) | موجود |
| رساله ادعیاء فی النسب الشریف | همو | موجود |
| الاستیعاب فی انساب مشاهیر اندلس | احمد بن محمد الرازی الاندلسی(۳۴۴ه) | مفقود |
| جمهره النسب | ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین(۳۵۶ه) | مفقود |
| نسب بنی عبد شمس | همو | مفقود |
| نسب بنی شیبان | همو | مفقود |
| نسب بنی تغلب | همو | مفقود |
| نسب بنی كلاب | همو | مفقود |
| نسب المهالبه | همو | مفقود |
| المفتخر فی النسب | حسن بن حمزه طبری(۳۵۸ه) | مفقود |
| لباب الانساب | حسن بن محمد بن یحیی ابن‌اخی طاهر(۳۵۸ه)(نوه یحیی نسابه) | مفقود |
| المعقبین(المبسوط فی النسب) | ابن خداع مصری، حسین بن جعفر حسینی(زنده در ۳۶۱ه) | مفقود |
| انساب الطالبیین و العلویین القادمین الی المغرب | المستنصر بالله حاكم اموی اندلس(۳۶۶ه) | مفقود |
| مختصر انساب قریش( مختصر انساب زبیر بن بكار) | مروج بن عمرو بصری(۳۷۴ه) | مفقود |
| نسب ولد معد بن عدنان و لُمَع من اخبارهم و ایامهم | ابوالحسن علی بن محمد العدوی الشمشاطی(۳۸۰ه) | مفقود |
| فی نسب بنی عقیل | علی بن ابراهیم بن محمد الكاتب (بعد از ۳۸۴ه) | مفقود |
| فی النسب(كتاب فی انساب اولاد امیرالمومنین) | ابن مهلوس، ابوالحسن محمد بن علی بن اسحاق موسوی(۳۹۹ه) | مفقود |
| الانساب و الاخبار | ابوالحسن محمد بن قاسم بصری(۴۰۰ه) | مفقود |
| جریده بغداد | حسین بن موسی الابرش العلوی(۴۰۰ق) | مفقود |
| النسب | سید علی بن احمد حسینی عقیقی(قرن۴) | مفقود |
| المبسوط | ابن معیه، محمد بن علی حسنی (قرن۴ه) | مفقود |
| مشتبه النسبه | ابوسعیدعبدالغنی بن سعید بن بشر الازدی المصری(قرن۴) | موجود |
| الموتلف و المختلف | همو | مفقود |
| المبسوط فی النسب | محمد بن ابراهیم الاعرجی(قرن۴) | مفقود |
| تعلیقه فی النسب | محمد بن ابراهیم الاسدی، ابن دینار(قرن۴) | مفقود |
| فی مشتبه النسبه | ابن الفرضی الاندلسی، عبدالله بن محمد(۴۰۳ه) | موجود |
| الایناس بعلم الانساب | الوزیر ابن المغربی، ابوالقاسم حسین بن علی(۴۱۸ه) | موجود |
| اسامی الامهات | سید ابوطالب یحیی صاحب الامالی، ابوطالب هارونی(۴۲۴ه) | مفقود |
| كتابی در مشجرات شام و قدس | شریف ابوالقاسم علی بن محمد حرانی (۴۳۳ه) | مفقود |
| تهذیب الانساب و نهایه الاعقاب | ابی‌الحسن محمد بن ابی جعفر شیخ الشرف العُبَیدِلی(43۷ه) | موجود |
| المبسوط | همو | مفقود |
| الحاوی فی النسب | همو | مفقود |
| تهذیب اعیان الاسرار فی النسب | همو | مفقود |
| الانتصار لبنی فاطمه الابرار | همو | مفقود |
| الانساب المشجره | ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان الكراجكی(۴۴۹ه) | مفقود |
| تهذیب الانساب (بحرالانساب) (مبسوط) | حسین بن ابی‌طالب محمد بن قاسم، ابن طباطبا(۴۴۹ه) | مفقود |
| الكامل فی النسب و الانساب(مشجر) | همو | مفقود |
| جریده نیشابور | همو | مفقود |
| انساب بنی نصر بن معین و ایامهم و اشعارهم | احمد بن علی النجاشی، ابن كوفی(۴۵۰ه) | مفقود |
| جمهره انساب العرب | ابن حزم اندلسی، علی بن احمد(۴۵۶ه) | موجود |
| انساب آل ابی‌طالب | ابو جعفر محمد طوسی(۴۶۰ه) | مفقود |
| القصد و الامم فی تعریف باصول انساب العرب و العجم | ابن عبدالبر، ابو عمر یوسف بن عبدالله قرطبی(۴۶۳ه) | موجود |
| الانباه الی قبائل الروات | همو | موجود |
| المجدی فی انساب الطالبیین | العمری، نجم الدین ابوالحسن علی بن ابی الغنائم(بعد۴۶۶ه) | موجود |
| المبسوط فی الانساب | همو | مفقود |
| المشجر | همو | مفقود |
| الشافی | همو | مفقود |
| العیون | همو | مفقود |
| ابناء الامام فی مصر و الشام | ابوالمعمر یحیی بن محمد [بن ابی‌طالب] بن القاسم ابن طباطبا (۴۷۹ه) | موجود |
| منتقله الطالبیه | ابو اسماعیل ابراهیم بن ناصر بن طباطبا (بعد از ۴۷۹ه) | موجود |
| دیوان الانساب و مجمع الاسماء و الالقاب | همو | مفقود |
| غایه المعقبین | همو | مفقود |
| جرائدالبلدان | محمد بن محسن التفلیسی(بعد۴۸۷ه) | مفقود |
| تذكره الالباب بأصول الأنساب | ابو جعفر احمد بن عبدالولی البتی البلنسی الاندلسی(۴۸۸ه) | موجود |
| قسط الالباب من ثمار الانساب | همو | مفقود |
| انساب آل ابی‌طالب | سید یحیی بن ابی عبدالله حسین، كیا(قرن ۵) | مفقود |
| نزهه عیون المشتاقین الی وصف ساده المیامین(۱۰ج) | ابوالغنائم عبدالله بن بن حسن بن محمد الحسینی (قرن ۵) | مفقود |
| انساب الطالبیه(انساب آل ابی‌طالب) | ابوالمعالی، سید اسماعیل بن حسن حسینی، نقیب نیشابور (قرن ۵) | مفقود |
| الانساب المتفقه | ابن قیسرانی، محمد بن طاهر بن علی بن احمد المقدسی(۵۰۷ه) | موجود |
| المختلف و المؤتلف فی الانساب | همو | مفقود |
| انساب المحدثین | همو | مفقود |
| قبسه العجلان فی نسب آل ابی‌سفیان | محمد بن احمد الاموی المعاوی الابیوردی(۵۰۷ه) | مفقود |
| الانساب | همو | مفقود |
| ما اختلف و ائتلف فی انساب العرب | همو | مفقود |
| الانساب | ابن السید بطلیموسی، ابومحمد عبدالله بن محمد(۵۲۱ه) | مفقود |
| اقتباس الانوار و التماس الازهار فی انساب الصحابه و رواه الآثار | عبدالله بن علی اللخمی الرشاطی الاندلسی(۵۴۲ه) | موجود |
| مشجر نسب آل ابی‌طالب | ابوعلی حسن بن علی بن محمد بن ابراهیم القطان مروزی بخاری(۵۴۸ه) | مفقود |
| الدوحه | همو | مفقود |
| التعریف فی الانساب و التنویه لذوی الاحساب | احمد بن محمد بن ابراهیم الاشعری، (حدود ۵۵۰ه) | موجود |
| اللباب فی الانساب(خلاصه التعریف) | همو | موجود |
| الانساب | قاضی المهذب، ابو محمد حسن بن علی (۵۶۱ه) | مفقود |
| الانساب | سمعانی(۵۶۲ه) | موجود |
| لباب الانساب و الالقاب والاعقاب | ابوالحسن علی بن ابی‌القاسم زیدالبیهقی، ابن فُندق(۵۶۵ه) | موجود |
| الجوهره فی نسب النبی و اصحابه العشره | كمال‌الدین عبدالرحمان بن محمد الانباری(۵۷۷ه) | موجود |
| اختصار اقتباس الانوار و التماس الازهار | عبدالحق بن عبدالرحمان اشبیلی، ابن‌الخراط(۵۸۱ه) | موجود |
| عجاله المبتدی و فضالته المنتهی فی النسب | زین الدین ابوبكر محمد بن موسی الحازمی الهمدانی(۵۸۶ه) | موجود |
| طبقات الطالبیین | شریف ابو علی محمد بن اسعد شریف الحسینی الجوانی(۵۸۸ه) | مفقود |
| تاج الانساب | همو | مفقود |
| جوهر المكنون فی معرفۀ القبائل و البطون(فیه انساب العرب و الهاشمیین) | همو | مفقود |
| التحفۀ الشریفۀ و الهدایا المنیفۀ فی نسب النبی(ص) | همو | مفقود |
| تحفۀ الانساب | همو | موجود |
| نزهۀ القلب المعنا فی نسب آل مهنا | همو | مفقود |
| انساب آل ابی‌طالب | محمد بن علی بن شهر آشوب(۵۸۸ه) | مفقود |
| ازهار الریاض المریعه | ابو علی جلال الدین كبیر حسینی(۵۹۷ه) | مفقود |
| نهایه الاعقاب و الانساب | شریف ابوجعفر محمد موسوی هارونی(قرن۶) | موجود |
| نسب العلویون نیشابور | همو | مفقود |
| نسب ساده ملوك بلخ | همو | مفقود |
| بحر الانساب و الفصول التامه | نقیب النقبا مرتضی جمال الدین ابو عبدالله محمد بن حسین بن حسن رازی(قرن۶) | مفقود |
| بحرالانساب فی انساب العلویین | منصور الباز الاشهب(قرن۶) | موجود |
| الفخری فی انساب الطالبیین | ابوطالب اسماعیل المروزی الازوارقانی(بعد از ۶۱۴ه) | موجود |
| بحرالانساب فیما لسبطین من الاعقاب | همو | مفقود |
| حظیرۀ القدس (در ۶۰ جلد) | همو | مفقود |
| غنیه الطالب فی نسب آل ابی‌طالب | همو | مفقود |
| بستان الشرف (خلاصه حظیرۀ القدس در ۲۰ جلد) | همو | مفقود |
| الموجز فی النسب | همو | مفقود |
| نسب الساده المراوزه | همو | مفقود |
| تعلیقه بر سر الانساب | همو | مفقود |
| تشجیر كتاب وفق الاعداد فی النسب | همو | مفقود |
| تشجیر كتاب نسب شافعی خاصه | همو | مفقود |
| تشجیر كتاب الطبقات الفیه زكریا بن احمد بزاز نیسابوری | همو | مفقود |
| من اتصل عقبه بابی الحسن محمد بن القاسم التمیمی اصفهانی ( كتابی مشجر) | همو | مفقود |
| تشجیر كتاب النسب ابی الغنائم دمشقی | همو | مفقود |
| خلاصۀ العتره النبویۀ فی انساب الموسوی | همو | مفقود |
| المثلث فی النسب | همو | مفقود |
| زبدۀ الطالبییۀ | همو | مفقود |
| المعارف و الالقاب | همو | مفقود |
| التبیین فی انساب القریشیین | موفق الدین ابومحمدعبدالله بن احمد بن محمد بن قدامه(۶۲۰ه) | موجود |
| الاستبصار فی نسب الصحابۀ من الانصار | همو | موجود |
| المقتضب فی كتاب جمهره النسب | یاقوت حموی(۶۲۶ه) | مفقود |
| ذیل علی انساب المحدثین | حافظ محمد بن محمد بن نقطه الحنبلی(۶۲۹ه) | مفقود |
| الحاوی | ابوطاهر محمد بن عبدالسمیع بن محمد بن كلبون بغدادی(۶۴۳ه) | مفقود |
| انساب المحدثین | محب الدین محمد بن محمود بغدادی(۶۴۳ه) | مفقود |
| شجرۀ الانساب | محمد بن رضوان(۶۵۷ه) | مفقود |
| نسب القطب النبوی و الشریف العلوی | شهاب الدین ابی العباس احمد بن علی بن ابراهیم البدوی(675ه) | مفقود |
| التذكرۀ فی الانساب المطهره(مشجر النسب، الانساب المشجره ، تذكره الانساب و…) | احمد بن محمد بن المهنا الحسینی العُبَیدِلی(بعد از ۶۸۱ه) | موجود |
| طرفه الاصحاب فی معرفه الانساب | ابن رسول(۶۹۴ه) | موجود |
| تحفه الاداب فی التواریخ و الانساب | همو | مفقود |
| الانساب | یوسف بن ابی المعالی شهیر بابن مهمندار(۷۰۰ه) | |
| الاصیلی فی انساب الطالبیین | ابن طَقطَقی، صفی الدین محمد بن تاج الدین علی(۷۰۹ه) | موجود |
| غایۀ الاختصار فی اخبار البیوتات العلویۀ المحفوظۀ من الغبار | تاج الدین بن محمد بن حمزه بن زهره الحسینی(اواخر ق۷) | موجود |
با توجه به جدول فوق و دقت در آن می توان گفت لیست ارایه شده در آن نتیجه یک تحقیق آماری بوده و می تواند در تحقیقات آینده در حوزه انساب‌نگاری به کار گرفته شود و به این جهت کاربردی است. در این جا به برداشت ها و نتایجی که به کمک فهرست ارایه شده می‌توان دست یافت به طور اجمال اشاره می‌شود.
1. از تعداد 220 عدد کتاب انساب ذکر شده در این فهرست تعداد 47 عدد آن موجود بوده که تقریبا 36/21% از کل کتاب‌های این فهرست را تشکیل می دهد.
2. در بین نویسندگان کتاب‌های ذکر شده برخی بسیار پرکار بوده‌اند و چندین کتاب از جدول فوق را به خود اختصاص داده‌اند از جمله ایشان می‌توان هشام بن محمد کلبی(204ه)، ابن حبیب بغدادی(245ه)، محمد بن عبده بن سلیمان(قبل از 300ه)، ابوالفرج اصفهانی(356ه)، ابوطالب اسماعیل المروزی الازوارقانی(بعد از 614ه) را نام برد.
3. در بین کتاب‌های موجود در این فهرست کتاب‌هایی که به انساب تمامی عرب پرداخته‌اند به مراتب کم تعداد و بیش تر کتاب‌ها مربوط به انساب قبایل می باشند. کتاب‌هایی که در ابتدای نگارش انساب تدوین شده‌اند کتاب‌های انساب مربوط به قبایل و طوایف بوده و عموم عرب‌ها را در بر نداشت. در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم اولین تألیفات که شامل انساب تمامی عرب ها باشد به وجود آمد اما این کار به دلایلی هم چون ازدیاد جمعیت عرب ها و پراکندگی ایشان و مشکل بودن جمع آوری انساب آنان دنبال نشد و دوباره انساب نگاران به انساب قبایل و طوایف روی آوردند.
4. قبل از قرن چهارم در بین کتب انساب قبایل و خاندان ها، انساب قریش دارای بیشترین تعداد و پس از قرن چهارم بیش ترین تعداد مربوط به انساب آل ابی‌طالب بوده و با بقیه تیره‌ها قابل مقایسه نیست.
5. با توجه به نویسندگان کتاب‌های انساب مربوط به انساب طالبیان این نکته متبلور می‌شود که اکثر این نویسندگان انساب طالبیان خود از سادات و طالبیان بوده و آنان نقش برجسته را در این بین ایفا کرده‌اند.
6. در جدول کتاب‌هایی مانند کتاب من نسب الی امه اثر علی بن محمد مداینی(225ه)، من نسب من الشعراء الی امهاتهم اثر ابن حبیب بغدادی(245ه) ذکر شده است که در آن ها نسب مادری بیان شده است از آنجا که نسب در بین عرب از طریق پدر است این موارد بسیار جالب می‌نمایاند.
7. همان طور که از فهرست هویداست توجه به انساب حاکمان و ملوک چندان مورد توجه نبوده و جزء استثناهایی مانند انساب حمیر و ملوکها(التیجان فی ملوک حمیر) اثر عبدالملک بن هشام(213ه) کتابی در این باره نگاشته نشده است.
8. از موارد جالب ذکر شده در فهرست کتاب الجوهره فی النسب النبی و اصحابه العشره نوشته الانباری(577ه)، الاستبصار فی نسب الصحابه الانصار اثر ابن قدامه(620ه) می‌باشد که نیازمند توجه و مداقه بیشتر است.
9. کتاب‌هایی مانند جراید البلدان اثر محمد بن محسن تفلیسی(478ه)، جریده بغداد اثر حسین بن موسی الابرش العلوی(400ه) و جریده نیشابور اثر ابن طباطبا حسین بن ابی‌طالب(449ه) که در فهرست آمده اند در واقع جریده و یا دفترهایی هستند که به نقبای مناطق تعلق داشته‌اند و توسط خود نقبا و یا نسابه ای تحت نظر نقیب تدوین می‌شدند و مورد استقاده نقبا در نهاد نقابت قرار می‌گرفتند. این گونه جراید به احتمال بسیار به تعداد زیاد در مناطق مختلف وجود داشته‌اند که هم اکنون نام و یا نشانی از بیش تر آنها موجود نیست.
10. در برخی از کتاب‌ها مانند کتاب فی اخبار الیمن و اشعارها و انساب ها اثر عبید بن شریه جرهمی(67ه)، اخبار خثعم و انسابها و اشعارها اثر محمد بن سلم یشکری(230ه)، انساب بنی نصر بن معین و ایامهم و اشعارهم اثر احمد بن علی نجاشی(450ه) اشعار و ایام عرب بر اساس انساب ایشان که تنها علوم مطروحه در دوران جاهلی در نزد عرب بودند، در یک جا جمع شده‌اند؛ این مسأله نشان گر آن است که پس از اسلام تا قرن ها هنوز مسایل فخر به قبیله و ایام ایشان در بین عرب رواج داشته است. البته این نوع نگاشته ها بیشتر مربوط به قرون اولیه اسلامی بوده و به مرور زمان از تعداد آنها کاسته شده است.
11. برخی کتاب ها مانند الموتلف و المختلف فی النسب اثر ابن حبیب بغدادی(245ه)، المؤتلف و المختلف نگاشته ازدی مصری(ق4ه)،کتاب الانساب المتفقه، المختلف و المؤتلف فی الانساب هر دو اثر ابن قیسرانی(507ه)، ما اختلف و ائتلف فی انساب العرب اثر الابیوردی(507ه) نشان از دید آسیب شناسانه نویسندگان این اثرها و کوشش آنها در مشخص کردن محل های اختلاف و اتفاق در انساب عرب ها دارد که از این نظر قابل توجه و مهم هستند.
12. در بین این کتاب ها مواردی مانند رساله ادعیا فی النسب الشریف نوشته ابونصر بخاری(بعد432ه) وجود دارند که در آنها به معرفی کسانی می‌پردازند که سعی دارند تا با ادعای نسب دروغین خود را به خاندان پیامبر(ص) و طالبیان منتسب کنند. این کار اصلاحی در نسب از قرن سوم به بعد از وظایف اصلی نقباء و نسابه‌های تحت نظر ایشان بوده است به همین جهت ممکن است که رساله‌های ادعیاء بسیاری وجود داشته که اکنون در دست رس نیستند. در دیگر کتب انساب به خصوص انساب طالبیان در موارد بسیاری به کسانی که دعی هستند و ادعای نسب دروغین دارند، اشاره شده است. ابن فندق در لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب بابی را در مجازات ادعیا توسط نقباء در نواحی خوارزم، غزنه و نیشابور آورده است.
13. کتاب‌هایی مانند نسب العلوین نیشابور، نسب ساده ملوک بلخ هر دو نوشته شریف ابوجعفر موسوی هارونی( قرن6) نشان گر انساب نگاری محلی و کتاب‌هایی مانند انساب الطالبیین و العلویین القادمین الی المغرب نوشته المستنصر بالله اموی(366ه) و منتقله الطالبیه ابواسماعیل بن طباطبا(بعد از 479ه) نشانگر توجه نویسندگان ایشان به انساب مهاجران از طالبیان می‌باشد.
14. تعدادی انگشت شمار از کتاب‌های این فهرست مانند انساب المحدثین نگاشته ابن قیسرانی(507ه)، اقتباس الانوار و التماس الازهار فی انساب الصحابه و رواه الآثار اثر رشاطی اندلسی(542ه) نشانه توجه برخی از انساب‌نگاران به انساب شخصیت‌های علمی از جمله محدثان می‌باشد؛ قابل توجه آن است که نویسندگان آنها از اهل سنت می‌باشند، در این لیست کتابی از این نوع با نویسنده‌ای شیعه وجود ندارد.
15. برخی از کتاب‌های ذکر شده در جدول با عنوان معقبین مانند المعقبین اثر ابن خداع مصری(زنده در 361ه)، غایه المعقبین اثر ابواسماعیل ابن‌طباطبا(بعد از 479ه) به انساب کسانی پرداخته‌اند که دارای اعقاب بوده و از ایشان تا زمان صاحب اثر فرزندانی باقی مانده است, این گونه از کتاب‌های انساب جنبه کاربردی فراوان داشته و مورد ارجاع مردم و نقبا واقع شده است.
16. عنوان‌های برخی از کتاب‌های مذکور در جدول فوق مانند المبسوط، المبسوط فی النسب، المبسوط فی الانساب و یا مانند الانساب المشجره، کتاب المشجر، التشجیر نشانگر دو روش انساب نگاری مشجر و مبسوط می‌باشد. تفاوت عمده روش مشجر و مبسوط آن است که در مشجر، انساب از پایین به بالا یعنی از نوادگان به سمت نیا ذکر می‌شوند و پسر بر پدر مقدم می‌گردد و قبل از پدر ذکر می‌شود ولی در مبسوط از نیا به نوادگان می‌رسند و ذکر پدر بر پسر مقدم است. لازم به ذکر است کتاب‌های دیگری که عنوان مشجر و یا مبسوط ندارند نیز به یکی از این دو روش نگاشته شده‌اند.
17. با توجه به جدول فوق که در آن به 220 کتاب در حوزه انساب‌نگاری تا پایان قرن هفتم هجری اشاره شده است به وضوح می توان نقش برجسته انساب‌نگاری نسبت به دیگر انواع کتاب‌های تاریخ نگاری همچون: سیر و مغازی، مقاتل و فتن و حروب، خراج و فتوح، تواریخ عمومی، تواریخ دودمانی و تك‌نگاری، تواریخ محلی طبقات، وزارت و دیوان‌سالاری، فرق و مذاهب و فرهنگ‌نامه‌های تاریخی، مشاهده نمود و سهم انساب‌نگاری را در میراث تمدن اسلامی برشمرد. لازم به ذکر است که بیش از 50 درصد این کتاب ها به شیعیان اعم از امامی، زیدی و اسماعیلی تعلق دارد که سهم شیعیان امامی نسبت به بقیه خصوصاً اسماعیلی به مراتب بیشتر است.
18. با توجه به تاریخ وفات نفرات اول لیست ارایه شده می‌توان گفت که در نیمه اول قرن اول هجری و قبل از آن تألیف خاصی در انساب‌نگاری تدوین نیافته است؛ البته نقل شده که خلیفه دوم برای داشتن معیاری برای تقسیم بیت المال، دستور داد تا انساب مسلمین را در دفاتری ثبت و ضبط كنند، در این دفاتر انساب به واسطه نزدیكی و دوری از پیامبر(ص) تقسیم بندی شدند. ابن اثیر ضمن حوادث سال 15 هجری آورده كه خلیفه دوّم دیوانی را برای پرداخت حقوق تأسیس کرد، البته برخی دیگر این قضیه را مربوط به سال 20 هجری دانسته اند. در كار تسجیل و ثبت اسناد برای تقسیم بیت المال از عقیل بن ابی‌طالب كه از ثقات نسابه ها بود و همچنین مخرمه بن نوفل و جبیر بن مطعم استفاده شد. از این دیوان چیزی موجود نیست و اصولی كه این دیوان نیز بر اساس آن تدوین گردیده بود، از بین رفته است؛ گویند محمد بن عمر واقدی(م 207 هـ) كتابی در مورد دیوان عمر و تصنیف قبایل و مراتب و انساب در آن به نام مداعی قریش و الانصار فی القطاع و وضع عمر الدواوین و تصنیف القبایل و مراتبها و انساب ها نگاشته بود كه از بین رفته و در دست نیست؛ اما اساس آنچه را كه به آن اشاره شد را در تدوین این دفاتر را اخذ نموده‌اند و همان قواعدی را كه خلیفه در آنها به كار برده را مانند نزدیكی به پیامبر و نحوه تقسیم قبایل را مد نظر قرار داده اند. کسانی افرادی مانند فواد سزگین نیز بر این عقیده‌اند كه از پیش از اسلام کتاب‌هایی در انساب وجود داشته و برای حفظ انساب تنها به حافظه اتكا نمی‌كرده‌اند؛ هر چند كه عملاً اكنون موردی در دست نیست.
19. با توجه به جدول و تطبیق زمان وفات نویسندگان آن با دوره حکومت امویان(40- 132ه) باید گفت تعدادی انگشت شمار از کتاب‌های انساب تحت تاثیر سیاست ارتجاعی حاکمان اموی در این دوره تدوین شده‌اند، امویان سعی داشتند تا بار دیگر فرهنگ اعراب جاهلی را زنده کرده و از تاثیر اسلام و آموزه های آن در این حیطه بکاهند و فخر به قبیله و نسب را پرو بال بخشند نزدیكی و هم نشینی خلفای اموی با نسابه‌ها به خوبی این مسأله را روشن می‌سازد، به طور مثال، معاویه با نسابه‌هایی هم چون دغفل بن حنظله(۶۵ه) (ردیف اول جدول) و عبید بن شریه(۶۷ه)(ردیف سوم جدول) هم نشینی می‌كرد، یزید بن معاویه(۶۵ه) علاقه بن كرسم كلابی نسابه را كه از همنشینانش بود، در «سُماره» قرار داد، ابرش كلبی نسابه از دوستان هشام بن عبدالملك بود، در این بین آثاری درباره انساب عرب تالیف شد که هم اکنون همگی مفقود هستند.
20. در جدول فوق همان طور که مشهود است بیشتر کتاب‌ها نگاشته شده در دوره عباسیان(132-656ه) است؛ در این دوره در کنار تدوین سایر علوم، انتقال انساب از روایت به تدوین سرعت گرفت؛ در دوره عباسیان سرزمینهای اسلامی تا حد اعلای آن گسترش یافت و اختلاط عرب‌ها با غیر عرب‌ها زیاد شد و جریانات شعوبی گری در بین شکل گرفت، معمر بن مثنی(۲۰۸ه) كه پدرانش یهودی بودند كتابی در مثالب عرب نوشت، هیثم بن عدی(۲۰۷ه) نیز كتابی در مثالب نوشت، علان شعوبی(اوایل ق۳ه) كه اصالتاَ فارس و عارف به انساب و مثالب عرب بود در مقطعی در بیت الحكمه، برای برامكه كتابی در مثالب عرب نگاشت كه در آن به هتك عرب ها و بیان مثالب آنها از قریش گرفته تا آخرین قبایل یمن پرداخته بود، در پاسخ همین جریانات بود كه به سرعت کتاب‌هایی در انساب و مفاخر آنان نوشته و مدون گشت.
منابع
1. آیینه‌وند، صادق، علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، 1377ش
2. ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد، الكامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر للطباعه و النشر، ۱۳۸۵ه
3. ابن المهنا الحسینی العُبَیدِلی، جمال الدین ابی‌الفضل احمد بن محمد، التذكره فی الانساب المطهره، مقدمه: سید مهدی رجایی، قم، كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۲۱ق
4. ابن بابویه رازی، منتجب الدین ابوالحسن علی، فهرست علماء الشیعه و مصنفیهم(فهرست منتجب الدین)، تصحیح: میر جلال الدین محدث اُرمَوی، قم، كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۶۶ش
5. ابن حزم، عبدالسلام محمد هارون، جمهره انساب العرب، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، بی‌تا
6. ابن داوود، حسن بن علی بن داوود حلی، رجال ابن داوود، تحقیق: سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، الحیدریه، ۱۳۹۲ه
7. ابن رسول، السلطان الملك الاشرف عمر بن یوسف، طرفۀ الاصحاب فی معرفۀ الانساب، تحقیق: ك.و.سترستین، بیروت، دارصادر، ۱۴۱۲ه
8. ابن شهر آشوب، معالم العلماء، مقدمه: محمد صادق بحرالعلوم، نجف، المطبعه الحیدریه، چاپ دوم، ۱۳۸۰ه
9. ابن طباطبا، ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر، منتقلۀ الطالبیه، تحقیق: سید محمدمهدی خرسان، نجف الاشرف، منشورات المطبعۀ الحیدریه، چ۱، ۱۳۸۸ه
10. ابن طباطبا، ابوالمعمر یحیی بن محمد، ابناء الامام فی مصر و الشام، تحقیق و تعلیقه: ابن صدقه الحلبی، ابوالعون محمد السفارینی و محمد بن نصار ابراهیم المقدسی، ریاض، مكتبۀ حل‌المعرفۀ و مكتبۀ التوبه، چاپ اول، 1425ق
11. ابن طَقطَقی، صفی الدین محمدبن تاج الدین علی، الاصیلی فی انساب الطالبیین، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، انتشارات كتابخانه مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۱۸ه
12. ابن عبدالبر اندلسی، یوسف بن عبدالله، الانباه الی قبایل الروات (ذیل القصد و الامم الی انساب العرب و العجم)، قاهره، مكتبۀ القدسی، ۱۳۵۰ه
13. ابن عبدربه، عقدالفرید، ج4، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1409ه
14. ابن عساكر، ابوالقاسم علی بن الحسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفكرللطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۵ه
15. ابن عنبه، سید جمال الدین احمد بن علی الحسینی، عمده الطالب فی انساب آل ابی‌طالب، تصحیح: محمد حسن آل الطالقانی، نجف، مطبعه الحیدریه، چاپ دوم، ۱۳۸۰ه
16. ابن فندق، ابوالحسن علی بن ابی‌القاسم بن زید بیهقی، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، تحقیق: سیدمهدی رجائی، قم، كتابخانه آیت الله مرعشی، چاپ اول، ۱۴۱۰ ه
17. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، بی‌نا، بی‌تا
18. ابو نصر بخاری، سرالسلسله العلویه، مقدمه: سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مكتبه الحیدریه، 1381ه
19. ابوالفرج اصفهانی، الأغانی، القاهره، الهیئه المصریه العامه للكتاب، بی‌تا
20. اشعری، احمد بن محمد، التعریف فی الانساب و التنویه لذوی الأحساب، تحقیق: سعد عبدالمقصود ظلام، قاهره، دارالمنار،بی‌تا
21. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق: حسن الامین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا
22. الذهبی، شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد، میزان الاعتدال، تحقیق: محمد علی البجاوی، بیروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر، چاپ اول، 1382ه
23. الزركلی،خیرالدین، الأعلام، بیروت: دارالعلم للملایین، ۱۹۸۰م
24. العمری، سید شریف نجم الدین ابوالحسن علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق:احمد مهدوی دامغانی، قم: كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1409ه
25. المروزی الازوارقانی، اسماعیل، الفخری فی انساب الطالبیین، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: انتشارات كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1409
26. برقی، ابوجعفر احمد بن ابی‌عبدالله، كتاب الرجال، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش
27. بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، تحقیق: صلاح الدین المنجد، قاهره: مكتبه النهضه المصریه، بی‌تا
28. حاجی خلیفه، مصطفی ابن عبدالله، كشف الظنون، بیروت، دارالكتب العلمیه، ۱۹۹۲م
29. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ه
30. حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، مصر، چاپ دوم، ۱۹۲۴م
31. سجادی، صادق و عالم زاده، هادی، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش
32. سزگین، فؤاد، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه مهران ارزنده و شیرین شادفر، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش
33. __________، تاریخ التراث العربی، ترجمه: محمود فهمی حجازی، المملكه العربیه السعودیه: جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه، ۱۴۰۳ه
34. شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق: جواد قیومی، قم، مؤسسه نشرالفقاهه، چاپ اول، ۱۴۱۷ه
35. _________، رجال طوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ه
36. صدر، سید حسن، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، بیروت، دارالرائد، ۱۹۸۱م
37. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوك، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم، ۱۴۰۳ه
38. طهرانی، آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ه
39. العُبَیدِلی، شیخ الشرف ابی‌الحسن محمد بن ابی جعفر، تهذیب الانساب و نهایه الاعقاب، استدراك و تعلیق: الشریف ابوعبدالله الحسین بن القاسم ابن‌طباطبا(449ه)، تحقیق: شیخ محمد كاظم محمودی، قم، كتابخانه مرعشی نجفی، چاپ اول، 1413ق
40. علامه حلی، ابومنصور حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، تحقیق: جواد قیومی، قم، مؤسسه نشرالفقاهه،چاپ دوم، ۱۴۲۲ه
41. كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، مكتبه المثنی و دار احیاء التراث العربی، بی‌تا
42. كمونه، عبدالرزاق، منیه الراغبین فی طبقات النسابین، نجف، ۱۳۹۲ه
43. مرعشی نجفی، شهاب الدین، كشف الارتیاب، ذیل:لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، ابن فندق، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم : كتابخانه آیت الله مرعشی، چاپ اول، ۱۴۱۰ ه
44. مصطفی، شاكر، التاریخ العربی و المؤرخون، بیروت: دارالعلم للملایین، 1979م
45. نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی، رجال نجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1416ه
46. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت: دارصادر، بی‌تا