چهارده سال مدیریت گروه تاریخ اسلام: قسمت سوم

(گفتگوی سخن تاریخ با مدیر پیشین گروه تاریخ اسلام دکتر نعمت الله صفری فروشانی)

تهیه و تنظیم: سیدمرتضی حسینی شاهترابی

مقدمه

سومین قسمت از گفتگوی سخن تاریخ با دکتر نعمت الله صفری فروشانی به بررسی «عملکرد گروه در جذب هیات علمی»، «ترکیب هیات علمی»، «سیاست ورود دانش پژوهان به رشته تاریخ»، «ارتباط گروه تاریخ با دیگر گروههای علمی جامعه المصطفی» و «ارتباط گروه تاریخ با دیگر گروه های تاریخ قم و غیرقم» می پردازد.

سخن تاریخ: عملکرد گروه در جذب هیات علمی چگونه بود؟

دکتر صفری:سیاست در اساتید این بود که تنوع حداکثری با رویکردها و گرایش های مختلف و مطالعات مختلف و مراکز مختلف بدهیم. اساتیدی که داریم در طول این مدت از تعداد ۷۰ نفر بیشتر می شود. در میان این اساتید می بینید که اساتید موسسه امام خمینی دانشگاه باقر العلوم پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و اساتید آزاد و اساتیدی که از تهران هستند حضور دارند که زمانی لیست این اساتید را در سایت سخن تاریخ گذاشتیم.

مطلب دیگری که لازم است در این زمینه عرض کنم بحث نیرو سازی است. اگر می دیدیم یک شخصیتی پایان نامه ای در موضوعی دارد فورا با او تماس می گرفتیم و می گفتیم که درس مرتبط با پایان نامه شما وجود دارد و شما مطالعه بیشتری کنید و در این جا مشغول به تدریس شوید.

نکته خیلی مهم توجه به ظرفیت خود دانش پژوهان بود که اساتید آینده را تامین می کردیم. شاید اگر در میان اساتید جستجو کنید بیش از ده استاد دانش پژوه خود این مجموعه بودند که در سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد در همین جا و در مراکز دیگر تدریس می کنند یکی از اشکالاتی که به مسئولین جامعه المصطفی می کردیم این بود که همیشه تکیه بر نیروهای آماده نکنید. این افراد مشکلات خاص خود را دارند و به حدی می تواند پاسخگو باشد و توجه به نیروهای جوان می تواند کارآمد باشد و خوشبختانه اجرا کردیم و فکر می کنم سیاست موفقی بوده است.

و اما در مورد اعضای هیات علمی، دنبال نیروهای مستعدی بودیم. دوستانی که دانشجوی دکتری بودند و جایی تعهد نداشتند به سراغ آن ها رفتیم که جناب آقای دکتر بارانی و استاد الله اکبری از همین طریق جذب شدند. اساتیدی که تالیفاتی داشتند و یک جایگاه اثباتی داشتند مانند استاد باقری بیدهندی در مقطعی به گروه پیوستند. در یک مقطعی بنا شد که دانشجویان دکتری بورسیه شوند و ما دانش پژوهان مستعد را شناسایی می کردیم و به عنوان بورسیه معرفی می کردیم که جناب آقای کاظم پور و آقای قاضی خانی در همین راستا قرار است به ما بپیوندند.

 

 

بنده نسبت به دغدغه ای که داشتم حدود ده استاد که دارای مقام اثباتی و مناسبی بودند و به درد جامعه المصطفی می خوردند به عنوان استاد گروه تاریخ معرفی کردم و فرآیند انجام می شد ولی به علت مشکلاتی که در فرآیند جذب بود و همینطور برخی تنگ نظری ها که ممکن بود در برخی مقاطع حاکم شود موفق به جذب اساتید نمی شدیم که اگر این ده استاد جذب می شدند ما قوی ترین گروه را در این مجموعه می داشتیم و همچنین در میان گروه های تاریخ در کشور.

برخی مواقع نیاز بود برخی اساتید بورسیه شوند و نیاز بود جامعه المصطفی متحمل هزینه ای شود که علیرغم این که هزینه برای گروه های دیگر می کردند برای این گروه چنین چیزی انجام نشد؛ و ما الان در مجموع پنج عضو هیات علمی داریم.

سخن تاریخ: این پنج نفر با نیاز رشته ها همخوانی دارد؟ خود این ترکیب چگونه است؟

دکتر صفری:هماهنگی ندارد. یک علتش به علت بضاعت اندک رشته تاریخ است. یک علت به خاطر این است که این رشته ها نو هستند. مثلا تاریخ اهل بیت و تاریخ اسلام در جهان معاصر نو هستند.

یک علت هم به خاطر سیاست های جامعه المصطفی بود که اجازه نمی داد برخی اساتید در رشته های مختلف را بپذیریم. الان تخصص‌هایی که داریم معمولا تخصص‌های تاریخ تمدنی و تاریخ اسلامی به معنای عام هستند. همین طور تاریخ تشیع، مطالعات دوستان رفته به آن سمت و نیز تاریخ سیره.

عضو هیات علمی متخصص تاریخ اسلام در جهان معاصر نداریم. از اساتید همکار و مدعو استفاده می کنیم. این نکته ای است که باید مورد توجه جامعه المصطفی و مجتمع امام خمینی قرار بگیرد.

سخن تاریخ: در مورد سیاست ورود طلاب به تاریخ توضیح دهید.

دکتر صفری: در پذیرش طلاب به چند نکته توجه داشتیم که مهم ترین آن ها مقدار انگیزه بود. معتقد بودیم اگر مطالعات اندک باشد یا برخی کمبودها باشد اگر انگیزه قوی باشد طلبه می تواند خودش را به جاهایی برساند.

نکته دیگر این بود که گروه تاریخ سخت گیر ترین گروه است از حیث پایان نامه ها، دروس و تکالیف. این تذکر به این دلیل بود که در تصور برخی از ورودی ها چنین بود که آسان ترین رشته رشته تاریخ است. هرکسی از هرجایی وامانده شده بود فکر می کرد در گروه تاریخ جا دارد.

کم کم رشته تاریخ هویت پیدا کرد و طلبه هایی که فارغ التحصیل می شدند می توانستند در مقابل دانش پژوهان رشته های دیگر برتری خود را به اثبات برسانند و این راه جذبی برای طلاب دیگر شوند.

به طلاب دیگر بدون اینکه خودشان متوجه شوند توجه می شد. زیرا اگر می خواستیم بگوییم شما نخبه هستید ممکن بود تالی فاسد داشته باشد. در جلسات خصوصی که با اعضای هیات علمی داشتیم روی این نکته توجه می کردیم که چه پایان نامه ای به این فرد نخبه بدهیم و به فلان مجله او را ارجاع دهیم و فلان کتاب را بخواند.

در مجموع الان هم اکنون این تعداد در دکتری و کارشناسی ارشد و کارشناسی داریم با بیش از بیست ملیت. الحمدلله توانستند ظهور و بروز خوبی داشته باشند و برخی از ویژگی‌های فارغ التحصیلان چنین است:

۱- برخی از آنها به عنوان استاد مشغول هستند.

۲- مقالات پژوهشی این طلاب بیش از گروه های دیگر هستند.

۳- در فضای مجازی این طلاب فعال هستند.

۴- ویژگی دیگر این طلاب دید باز نسبت به آموزه های مختلف است که بهتر می توانند از اسلام و تشیع دفاع کنند. دید بسته انقباضی ندارند.

۵- بحث روش مندی بر این طلاب حاکم است.

۶- نشاطی که در میان طلاب تاریخ وجود دارد.

آنها احساس می کنند در رشته ای وارد شده اند که مفید است و می توانند با کمک آن از اسلام و تشیع و مکتب اهل بیت(ع) دفاع کنند و به درد مردم می خورند. شاید در رشته های دیگر چنین احساسی نداشته باشند. رشته تاریخ یک رشته نیازمحور و در پاسخ به نیازی ایجاد شده است و در حد خودش توانسته آن نیاز را برآورده کند و به تعبیر برخی بزرگان رشته تاریخ به همین صورتی که الان در جامعه المصطفی تدریس می شود یک رشته دارای امتداد اجتماعی است که در پایان نامه ها و مقالات این بازخورد را می بینیم.

سخن تاریخ: آیا توقعاتی که در ابتدای راه اندازی از رشته تاریخ می رفت برآورده شده است؟

در اینجا باید پیشانی به خاک بمالم و شکر خداوند را کنم به خاطر این توفیقی که به بنده و دوستانی که در خدمتشان بودیم داد. موقعیتی که الان در رشته تاریخ مجتمع وجود دارد بسیار فراتر از برنامه ریزی و توقع بنده است. این رشته تاریخ در مجتمع امام خمینی(ره) فلکه باجک است. این محل نسبت به مرکز شهر جای پرتی است. این رشته می توانست با حدود بیست طلبه ادامه پیدا کند و با جاهای دیگر مرتبط نباشد و ظهور و بروزی نداشته باشد. کما این که داریم الان مراکز هم عرض گوشه ای افتاده اند و با کسی ارتباط ندارند و طلبه ها خموده هستند.

از جهات مختلف طلبه ها در مسائل آموزشی کل قم و در جهان اسلام موثر هستند. الان دانش پژوهانی داریم که در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در فرانسه و کشورهای دیگر با اساتید تاریخ مباحثه می کنند و آن اساتید فکر می کنند این طلبه در سطح دکتری است. در مناطق مختلف طلاب ما فعال هستند به خصوص در هند و پاکستان و حتی می توانند در برخی از جریانات موثر باشند.

در تبلیغ، طلبه های بسیار فعالی داریم که برخی از آنها نخبه فرهنگی تبلیغی هستند. چهار نخبه تبلیغی از طلاب رشته تاریخ داشتیم.

در بحث پایان نامه ها معتقدم که قوی ترین پایان نامه ها را در گروه تاریخ داشته ایم و شاهدش مروری بر پایان نامه ها است. در یک مقطعی که نهضت پایان نامه نویسی به همت آقای رستگاری در جامعه المصطفی برگزار شد از میان یازده پایان نامه برتر چهار پایان نامه از گروه تاریخ بود. به عبارت دیگر از مجتمع امام خمینی(ره) تمام پایان نامه های برگزیده از این گروه بودند. یعنی یک گروه کوچک چهار یازدهم پایان نامه های برتر را تشکیل می داده اند.

در مقالات علمی پژوهشی چند مقاله و کتاب داشته اند.

نکته جالب حضور طلاب گروه در دانشنامه ها است. یکی از دانشنامه های مطرح دانشنامه فاطمی است که طلاب این گروه نقش فعالی داشته اند که برخی از مراجع محترم تقلید از جمله آیت الله مکارم شیرازی از برخی از مقالاتی که به وسیله برخی از طلاب گروه تاریخ نوشته شده بود تقدیر کردند.

و همین طور، دانشنامه حج و حرمین و نیز در دانشنامه اهل بیت(ع) که بزرگترین دانشنامه روش مند و علمی است که راه اندازی شده است طلاب گروه تاریخ برخی از مداخل مهم و اصلی مانند مداخل چهارده معصوم را انجام می دهند.

از نظر مقالات تخصصی و مقالات علمی – پژوهشی نیز طلاب گروه فعال هستند که تاکنون شاید بیش از ده مقاله در مجلات علمی – پژوهشی چاپ کرده اند. همچنین، طلاب حضور پرتاثیری در همایش های علمی داشته اند و مقالاتی ارائه کرده اند.

سخن تاریخ: ارتباط گروه تاریخ با گروه های دیگر در قم و خارج از آن چگونه بوده است؟

دکتر صفری: ارتباطات در سطح بالایی بوده است. چون همان طور که گفتم اساتید را از جاهای مختلفی دعوت می کردیم و برخلاف خیلی از دانشگاه ها و مراکز علمی تنگ نظری در واگذاری پایان نامه ها نداشتیم.

سیاست ما در واگذاری پایان نامه ها مبتنی بر این است که خود طلبه استاد را پیدا کند و خود استاد نیز تخصص در موضوع را داشته باشد . بسیاری از اساتید راهنما و مشاور ما چه در مقطع کارشناسی و چه در مقطع کارشناسی ارشد از بیرون هستند.

یکی از اساتید تعریف می کرد من وقتی می گویم در اینجا چند پایان نامه کارشناسی و چند پایان نامه ارشد دارم دوستم تعجب می کند و می گوید من بیست سال است فلان جا تدریس می کنم و یک پایان نامه به من واگذار نکرده اند.

علاوه بر این طلابی که برای تدریس در مراکز مختلف معرفی می شدند. طلابی که مقاله می نوشتند در مجلات مراکز مختلف باعث ظهور و بروز این گروه می شد.

همین طور در کارگاه هایی که در نقاط مختلف تشکیل می شد اساتید گروه شرکت می کردند مانند کارگاهی که از سوی نهاد با عنوان ضیافت اندیشه تشکیل می شد برای دانش افزایی اساتید در تاریخ تمدن اسلامی.

در جلساتی که در تهران تشکیل می شد مانند جلساتی که در پژوهشکده تاریخ اسلام تشکیل می شد و برخی همایش های بیرونی مانند ابن شهر آشوب، سبط النبی و سبک زندگی اساتید و طلاب مقاله داشتند.

همینطور در برخی از مناسبت های ویژه مانند جلسه ای که در رابطه با همایش وضعیت تاریخ در کشور برگزار شده بود گروه تاریخ شرکت و سخنرانی داشت. در آیین نکوداشت مرحوم استاد دکتر آیینه وند که در دانشگاه الزهرا تشکیل شد گروه فعالیت نسبتا معتنابهی داشت.

نکته جالبی که به عنوان خاطره خوب است بگویم این است که گاهی وقت ها در این همایش ها جامعه المصطفی شناخته شده نبود و در ابتدای سخنرانی لازم بود بگوییم که از جامعه المصطفی هستیم و جامعه المصطفی هم یک معرفی می شد؛ طبیعتا کارکرد جالبی داشت.

سخن: گروه با گروه های علمی دیگر در جامعه المصطفی چه ارتباطاتی داشت؟

دکتر صفری:گروه سعی داشت بر این که جزیره ای عمل نکند و با گروه های دیگر هم در تعامل باشد. این را از چند راه پیگیری می کردیم:

۱- اگر درسی بود که می توانستیم از اساتید گروه های دیگر استفاده کنیم چنین کاری را می کردیم. در اوایل درس کاربرد رجال داشتیم سعی می کردیم از اساتید درون مجموعه استفاده کنید. یا مثلا در مقطع دکتری درس های تمدن در قرآن داشتیم سعی می کردیم از اساتید علوم قرآنی مانند اقای دکتر رفیعی استفاده کنیم. همین طور در دروس حدیثی.

۲- در جلسات دانش افزایی نیز سعی می کردیم از اساتید گروه های مختلف استفاده کنیم. مثلا از گروه شیعه شناسی و گروه ادیان فراوان استفاده می کردیم. جلسات سیره پژوهی داشتیم که اساتید گروه های مختلف دعوت می شدند.

۳- جلسات داخلی داشتیم که جناب آقای دکتر سبحانی شرکت می کردند از کسانی همچون دکتر جزایری و دوستان دیگر در فقه دعوت می کردیم در آن جلسه ارائه بحث کنند و یا اینکه نظر بدهند.

۴- جلسات تاریخ کلام امامیه داریم که یک درس بین رشته ای است که جناب آقای دکتر سبحانی متکفل شده اند. نامه به گروه کلام زده ایم و از اساتیدشان دعوت کرده ایم که شرکت کنند که برخی شرکت می کنند به خصوص در قسمت طلاب.

شاید بتوانم ادعا کنم گروه تاریخ بیشترین سهم را در ارتباطات بین گروهی داشت، ولی باز باید اقرار کنم که فضای جامعه المصطفی بیشتر به سمت جزیره ای پیش می رود.

سخن تاریخ: جامعه المصطفی در مدرسه حجتیه هم رشته تاریخ و گروه تاریخ دیگری دارد؛ ارتباطات گروه علمی تاریخ با آن گروه چگونه بوده است؟

ارتباطات شاید به صورت رسمی و تعریف شده نبود. یک برنامه ای داشتم که موفق نشدم انجام دهم و آن این که گروه های تاریخ جامعه المصطفی را دور هم جمع کنیم و جلسات منظم داشته باشیم. در آن زمان چهار گروه داشت:

۱- گروه تاریخ اسلام مجتمع امام خمینی(ره)

۲- گروه تاریخ مجتمع عالی فقه

۳- گروه تاریخ بنت الهدی

۴- گروه تاریخ علوم انسانی

ولی این ارتباطات به صورت تعریف نشده فراوان بود و از اساتید مجتمع فقه استاد عبدالمحمدی و استاد دشتی استفاده می کردیم. در مجله سخن تاریخ و مطالعات تاریخی جهان اسلام از استاد عبدالمحمدی به عنوان عضو هیات تحریریه استفاده می کردیم.

 

هم اکنون ایشان اینجا تدریس دارند و بنده هم در مقطع دکتری آنجا تدریس داشتم. دو دوره دکتری که برگزار شده است همه طلاب آن دوره با بنده مانوس هستند. همین طور اساتید دیگر ما نیز دعوت می شدند.

یکی از اولویت های ما این بود که از این اساتید استفاده کنیم. حتی بعضی وقت‌ها که هنوز واحد ها بسته نشده بود دوستان زنگ می زدند و می گفتند که ممکن است واحد کم بیاوریم و شما واحدهایی برای ما داشته باشید. این ارتباطات برقرار بود و ما معمولا به درخواست های آنها پاسخ مثبت می دادیم.

سخن تاریخ: در مورد ارتباط گروه تاریخ با دانشگاه مجازی المصطفی صحبت کنید.

دکتر صفری: شاید صلاح نباشد من وارد این قسمت شوم. بنده برخی از دروس مجازی آنها را تدریس داشته ام. استاد باقری بیدهندی نیز دعوت شده اند.

تا به حال هر درخواستی که آنجا از ما داشته اند پاسخ مثبت داده ایم ولی متوجه این نکته نشده ام که چرا کمتر از افراد متخصص استفاده می کردند و بعضا از افراد غیرمتخصص نیز استفاده می کردند. هم اکنون اطلاع ندارم ولی می شد تعامل بهتر باشد و من می توانستم این قول را بدهم که اگر بیشتر به گروه تاریخ توجه می کردند و مشورت های بیشتری می کردند الان گروه تاریخ پیشرفته ای بود. چون به هرحال تجربه ای است که در معرض واگذاری است و تنها خواهان می خواهد.

ادامه دارد…