اشاره
استاد جامعه المصطفی العالمیه جناب دکتر نعمت الله صفری عنایت ویژه ای به روش شناسی دارند.ایشان همواره دانش پژوهان را تاکید می کنند که در تحقیقات علمی خود به مسائل روش بیش ترین توجه را داشته باشند. طی سال های اخیر چندین کارگاه روش شناسی توسط ایشان برگزار شده است که مورد استقبال گسترده دانش پژوهان و پژوهشگران عرصه تاریخ قرار گرفت.
چگونگی انتخاب موضوع یکی از دغدغه های مهم دانش پژوهان را شکل می دهد. دانش پژوهان محترم در مرحله اخذ موضوع پایان نامه و رساله دکتری با مشکلاتی دست و پنجه نرم می کنند و در این مرحله متوجه می شوند که در روش شناسی مشکل دارند.برای حل این گونه مشکلات بر آن شدیم که از اساتید اهل فن راهنمایی بگیریم و آن را در اختیار عموم دانش پژوهان قرار دهیم. این نشست به طور خاص درباره چگونگی انتخاب موضوع و مراحل آن می پردازد تا بتواند دانش پژوهان را در این مرحله مهم از مراحل نگارش پایان نامه کمک کند. در این راستا با جناب استاد دکتر صفری فروشانی به گفتگو نشستیم.
مصاحبه کننده: جناب آقای فاریض اسماعیل اف دانش پژوه دکتری تاریخ معاصر جهان اسلام و مسئول روابط عمومی انجمن علمی تاریخ تمدن و معاصر
سخن تاریخ: با تشکر و قدردانی از زحمات جنابعالی.معمولا دانش پژوهان محترم در انتخاب موضوع پایان نامه و رساله مشکل دارند در مواردی سرگردان هستند،توصیه حضرت عالی برای آنان چیست؟
بسم الله الرحمن الرحیم بنده هم تشکر می کنم از سایت سخن تاریخ و اعضای انجمن علمی تاریخ تمدن و معاصر که به این موضوع مهم توجه کردند.درباره مشکل انتخاب موضوع عرض شود که دانش پژوهان محترم اگر در طول تحصیل مسئله علمی داشته باشند نصف مشکل آنان حل می شود. در برخی موارد طلاب و دانش پژوهان عزیز وقتی برای مشاوره پیش بنده می آیند می پرسم در کدام موضوع می خواهید کار کنید؟در جواب می گویند شما یک موضوع را به ما پیشنهاد بدهید.از این گونه جواب ها به شدت نا راحت می شوم. دانشجو باید خودش مسئله علمی داشته باشد.توصیه بنده در مورد انتخاب موضوع این است که روش مند گام به گام جلو بروند.
سخن تاریخ: دانش پژوهان گرامی برای انتخاب موضوع در گام نخست چکار کنند؟
همان طور که عرض کردم باید مسئله علمی داشته باشند ذهن خود را درگیر آن مسئله کنند.درباره موضوع خوب فکر کنند چون موضوعی که می خواهند کار کنند در طول زندگی فکری آنان تاثیر خواهد گذاشت در امتداد مطالعاتشان نقش ایفا خواهد کرد حتی در امتداد نسلی علمی مثلا در شاگردانشان رسوخ خواهد کرد. همین طور هر موضوعی را که می خواهند کار کنند در آینده شناسه آنان خواهد شد. دانش پژوهان محترم باید این دقت را داشته باشند که در کدام موضوع می خواهند سرمایه وقت و فکر را صرف کنند. موضوع را با جد دنبال کنند به گونه ای که قلبشان برای آن موضوع بتپد.
سخن تاریخ: پژوهشگری با در نظر داشتن نکاتی که فرمودید به موضوعی علاقه پیدا کرد یا به اصطلاح تان در قلبش برای آن تپش ایجاد شد، الان باید چکار کند؟
مرحله ثبوت موضوع را به خوبی سپری کند. در این مرحله نکاتی را در نظر داشته باشد تا پی ببرد که به موضوعی وارد شده است که بعد از تلاش های علمی شاید بتواند چند ملی متر بنیاد های علم را تکان دهد.
سخن تاریخ: منظورتان از مرحله ثبوت در انتخاب موضوع چیست کمی بیشتر توضیح دهید؟
انتخاب موضوع دو مرحله دارد مرحله ثبوت و مرحله اثبات. مرحله به مرحله باید جلو رفت.مرحله ثبوت یعنی موضوعی قبل از این که روی کاغذ بیاید در فکر است در این مرحله محقق نکاتی را باید مورد توجه قرار دهد مثلا ببیند برای موضوع مورد پسند استعداد لازم را دارد یا نه؟هر پژوهشگر نسبت به دیگران خود را بهتر می شناسد اگر برای خود شناسی علمی وقت بگذارد به راحتی می تواند پی ببرد که استعداد برای موضوعی دارد یا نه.
سخن تاریخ: دانش پژوه چگونه می تواند بفهمد که برای موضوعی استعداد لازم را دارد یا خیر؟
کار راحتی نیست ساعت ها نیاز است. این که محققی بتواند استعداد خود را بشناسد باید ساعت ها درباره خود شناسی علمی فکر کند. بعد از این فکر ها می تواند در موضوعی استعداد خود را بشناسد هر جا دید استعداد دارد آن را جوشش بدهد ابتکار داشته باشد.همین طور موضوع تحمیلی نباید قبول کند موضوع را خودش انتخاب کند.
سخن تاریخ: جناب استاد دیگر کدام موارد را بایستی در انتخاب موضوع در مرحله ثبوت رعایت کرد؟
مواردی را به طور اختصار ذکر می کنم در مرحله ثبوت در انتخاب موضوع باید به یقین رسید که موضوع تکراری نیست در اکثر موارد بعد از اخذ موضوع متوجه می شوند که قبلا کار شده است.این که احراز بشود موضوعی قبلا کار شده است یا نه، بایستی به فضای مجازی مراجعه کرد و بعد از آن لازم است محقق به کتاب خانه مراجعه داشته باشد تا برایش احراز شود که موضوع قبلا کار شده است یا نه. پیشینه موضوع در دو ساحت سطحی و عمقی بررسی شود۔ سطحی مانند مراجعه به انترنت و ایران داک و عمقی مانند مراجعه به کتاب خانه ها و…
آشنایی با زبان های دیگر هم محقق را در این زمینه کمک می کند. بعد از آن باید به متخصص مراجعه کرد. مسئله دیگر در مرحله ثبوت این است که باید دید موضوع کلی نباشد. البته متناسب با پیش رفت علمی کلی و جزیی بودن موضوع، نسبی است.
مسئله دیگر که خیلی مهم است و دانش پژوهان محترم در مرحله ثبوت به آن عنایت ویژه داشته باشند مسئله محور بودن موضوع است.
سخن تاریخ: منظورتان از مسئله محوری چیست؟
ببینید مسئله تحقیق مسبوق به مشکل است مشکلی که کسی تا حالا آن را حل نکرده است و شما می خواهید آن را حل کنید مشکل را در قالب یک گزاره علمی بیان می کنید مثلا اگر شما موضوعی را بگیرید که در آن دیدگاه یک شخصیت را درباره یک چیز مورد بررسی قرار دهید این موضوع مسئله محور نخواهد بود چون هیچ دردی را دوا نمی کند بلکه فقط گزارش دانش را به دنبال دارد.اگر موضوع شما به جای مسئله، موضوع محور باشد نمی توانید علم را تولید کنید چون موضوع محوری سطحش کلان است و ارتباطی با تولید علم ندارد.
سخن تاریخ: از نظرتان مسئله باید کدام ویژگی ها را دارا باشد؟
مسئله ریز است و جزیی همین طور مسبوق به مشکل است و نو آوری را به دنبال دارد و مشکلی را حل می کند اگر این ویژگی ها را داشته باشد منجر به اعلمیت و مرجعیت علمی می شود.بنده در کلاس های روش تحقیق به دانش پژوهان تکلیف می دهم که کلان محور موضوع را مشخص کنند و آن را مسئله محور کنند یا با قیودی ریز سازی کنند.عمده مشکل در انتخاب موضوع دانش پژوهان محترم گسترده بودن موضوع است می خواهند در یک پایان نامه یا رساله کل مشکلات دنیا و بلکه آخرت را حل کنند.
سخن تاریخ: دانش پژوه محترم بر فرض همه نکات فوق را در مرحله ثبوت رعایت کرد، الان در مرحله دوم یعنی در مرحله اثبات بایستی چه کاری انجام دهد؟
همان طور که قبلا عرض کردم در مرحله دوم محقق فکر خود را روی کاغذ پیاده می کند در این مرحله اولین گام این است که روی عنوان موضوع خوب کار کند بنظر بنده اگر عنوان خوب کار شود بیست در صد مشکل انتخاب موضوع حل می شود.
سخن تاریخ:بنظرتان یک عنوان خوب پایان نامه یا رساله کدام ویژگی ها را داشته باشد؟
بله برخی ویژگی ها را عرض می کنم عنوان موضوع جمله خبری یا پرسشی نباشد. این مسئله در مورد تیترها نیز صادق است یعنی سوال ها نباید در تیتر ها بیاید. پرسش های پژوهش را با کلمه آیا شروع نکنید. در پرسش واژگانی غیر از «آیا» به کار رود، چون جواب «آیا»، نه یا آری است.
ویژگی دیگر عنوان موضوع این است که همه الفاظ آن شفاف باشد.یعنی معنی هر کلمه روشن باشد.از الفاظ مبهم نباید استفاده شود.الفاظ مبهم مثلا برخی،بعضی استفاده نشود. مبهم کیفی مثلا مهم استفاده نشود.به جای مهم از تعبیر تاثیر گزار استفاده شود.از کلمه تاملی و جستاری هم نباید استفاده شود.
در عنوان موضوع نباید از الفاظ احساسی و شعاری استفاده شود مثلا آهی سوزان یا مشتی کوبنده و… همین طور درعنوان استفاده از الفاظ ارزشی پیش داوری محسوب می شود مثلا عنوان “بررسی گروه های شیعی منحرف اگر بخواهید گروه های منحرف شیعی را بررسی کنید برای انحراف آنان یک سنجه داشته باشید و آنها را بر آن سنجه عرضه کنید و انحراف شان را در متن اثبات کنید در عنوان نباید اول قضاوت کرد.
سخن تاریخ:همان طور که فرمودید در شورای گروه و شورای تحصیلات تکمیلی بیشترین ایراد ها بر کلمات عنوان موضوع گرفته می شود.دانش پژوهان گرامی در عنوان دیگر کدام الفاظ را به کار نبرند؟
بله عرض کردم یک عنوان خوب پایان نامه یا رساله به مسیر درست تحقیق رهنمون می شود. در عنوان موضوع از الفاظ زاید باید دوری جست و نباید از الفاظ مترادف استفاده کرد بعنوان مثال برخی الفاظ زاید را عرض می کنم مثلا کلمه بررسی زاید است مانند این است که کسی تابلو بنویسد که اینجا ماهی موجود است.به جای کلمه بررسی از کلمات نقد، واکاوی، کاوش استفاده شود.
دیگر مهم ترین ویژگی عنوان موضوع این است که خنثی نباشد. در اکثر عناوین پایان نامه ها و رساله ها این مشکل را می بینم .وجهه فعل محقق باید در عنوان روشن شود.همین طور عنوان موضوع با محتوا از نظر زمانی،مکانی و موضوعی مطابقت داشته باشد.
سخن تاریخ: این که وقتتان را در اختیار ما قرار دادید و از نکات ارزنده روشی ما را آگاه ساختید خیلی ممنونیم.
بنده هم تشکر می کنم و برای همه دانش پژوهان محترم آرزوی موفقیت روز افزون دارم.