آخرین کرسی نقد از سلسله کرسی های نقد کتب عاشورایی با عنوان نقد کتاب «کوفه از پیدایش تا عاشورا» با حضور دکتر نعمت الله صفری مؤلف کتاب و ارائه دهنده بحث و حجج اسلام حمیدرضا مطهری و محمدرضا بارانی برگزار گردید
در ابتدای جلسه حجت الاسلام و المسلمین نورمحمدی به معرفی اجمالی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) به عنوان برگزار کننده سلسله نشست های نقد و معرفی کتاب‌های عاشورایی پرداختند. سپس مختصری درباره رزومه علمی مولف کتاب، ناقدان، ایشان پرداختند. پس از آن به صورت گذرا اشاره ای به اهمیت مبحث کوفه شناسی و نقش آن در تبیین و تحلیل قیام سیدالشهداء(ع) و پیشینه موضوع داشته و در ادامه از آقای دکتر صفری خواستند که توضیحاتی در خصوص این کتاب به حاضرین در جلسه ارائه دهند.

آقای دکتر صفری بحث خودشان را با تاکید برضرورت بستر شناسی به ویژه در مباحث مربوط به اهل بیت «علیهم السلام» آغاز نموده و اشاره کردند که متاسفانه سالیان درازی به مطالعات گزاره ای پرداخته شده است. ابهامات بسیاری در مورد واقعه عاشورا وجود دارد که باید موشکافی شوند. ایشان در مورد اهمیت شهر کوفه که این کتاب بر اساس مطالعات چند بعدی بر روی آن شهر نوشته نیز عنوان داشتند که مهمترین شهری که شیعیان در آن ساکن بودند کوفه بوده است و اولین انتقال پایتخت در تاریخ اسلام به این شهر انجام شده است. حضرت علی «علیهم السلام» در ابتدای ورود به این شهر از آنجا و مردم آن مدح نموده اند اما در انتهای دوران حکومت، کار به جایی رسید که امام علی «علیهم السلام» مردم آن شهر را با عنوان «اشباه الرجال» مورد خطاب قرار دادند.
کتاب «کوفه از پیدایش تا عاشورا» در هشت فصل، مباحث مختلف این شهر را در حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و… مورد بررسی قرار می دهد. در ابتدای کتاب فصلی به بررسی موقعیت جغرافیایی شهر اختصاص داده شده است همچنین در این کتاب معماری این شهر نیز مورد ارزیابی واقع شده و در مجموع سعی شده است یک بازسازی ذهنی نزدیک به واقعیت از شهر کوفه ارائه گردد. درک بسیاری از حقایق تاریخی درمورد کوفه تابع داشتن درکی مناسب از معماری این شهر می باشد. به عنوان مثال چگونه زمانی که دارالاماره شهر در محاصره مسلم بوده است، عبیدالله با خارج قصر ارتباط برقرار نموده و مردم را از دور مسلم پراکنده کرده است؟ در تحقیقات این کتاب، این نتیجه حاصل شده که افراد درون قصر از طریق دری مخفی بنام درب رومیین به خارج قصر رفت و آمد داشتند.

دکتر صفری در ادامه بیان داشتند: در بخش مردم شناسی ما به روان شناسی مردم کوفه پرداخته و به صفات مثبتی مانند علم، ایمان و شجاعت آنها اشاره کرده ایم همچنین به برخی از صفات مذموم آنها نظیر دنیاطلبی و نظام ناپذیری و احساساتی بودن آنها نیز در این کتاب اشاره شده است. مباحث اقتصادی، قضایی، حکومتی، انتظامی و… دیگر بخش های این کتاب را تشکیل می دهند.

در ادامه جلسه، آقای دکتر بارانی در مورد این کتاب نظرات و انتقاداتی داشتند. ایشان در ابتدا به محسنات کتاب اشاره داشته و گفتند: این کتاب نسبت به کتاب های دیگری که در رابطه با این موضوع نوشته شده، جامع تر بوده و از تتبع خوبی برخوردار می باشد. کتاب دارای ساختار مناسبی بوده و فصل بندی مناسبی دارد البته فایل این کتاب که در سایت سازمان حج بارگذاری شده است دارای ایراداتی بوده و با متن کتاب منطبق نیست.
در ابتدای کتاب ادعاهایی مطرح شده است ولی محتوا نشانگر آنها نیست. از جمله به افقی نو اشاره شده است که با بررسی کتاب آن افق نو دیده نشد. همچنین در این کتاب توازنی در حجم فصل ها مشاهده نمی شود و تحلیلی هم از منابع در ابتدای کتاب به عمل نیامده است و منابع بصورت لیست وار ذکر شده است.
استنادات نیازمند بازنگری است و در برخی موارد هم اصلآ منبع ذکر نگردیده است. به بحارالانوار زیاد ارجاع شده است در حالیکه ما این کتاب را به عنوان منبع متاخر قبول داریم و من انتظار این نوع ارجاعات را در مباحث تاریخی به یک کتاب تاریخی داشتم. استناد دادن مباحث جغرافیایی در برخی موارد به کتاب لغات نیز صحیح نیست. بهتر بود به کتاب ماسینیون ارجاع بیشتری داده می شد.

زیرمجموعه های خیلی از فصل ها مناسب نیست مثلا درفصل جغرافیا، موضوعاتی نظیر حیوانات، کوه ها، نهرها، دیرها و باغ‌ها مطرح شده است که چینش خوبی ندارند یا در فصل دوم کتاب که زیرمجموعه هایش قصر، دارالاماره، معابر و کاروانسراها است که ترتیب مناسبی ندارند. چینشی با ترتیب مکان های عمومی، خصوصی و حکومتی برای این فصل مناسب تر بود. دادوستد، تجارت، دامداری و کشاورزی نیز برای فصل مسائل اقتصادی مناسب نیست «هزینه ها» هم زیرمجموعه خوبی برای راه های درآمد نیست. در نظام قضایی هم ساختار مناسب نیست.

روان شناسی مردم، عنوان مناسبی برای فصل سوم نیست همچنین خلقیات روحی که از زیر مجموعه های این فصل است بحث را به فضای دیگری می کشاند ویژگی های مثبت و منفی در این بخش در سطح پایین و همچنین کلی ذکرگردیده اند. دسته بندی طبقات اجتماعی هم مناسب نیست.

عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا(س) در ادامه صحبت هایشان گفتندکه یکی از ایرادات مهم این کتاب این است که بسیاری از مطالب موجود درآن ربطی به کوفه ندارد. روایاتی در این کتاب مطرح گردیده اند که در مورد مسائل اجتماعی صدر اسلام بوده و ربطی به کوفه ندارند. در قسمت افسانه ها و اسطوره ها داستان هایی مطرح شده اند که با عنوان تناسبی ندارند. در مجموع به نظر من این کتاب می تواند پیش درآمد مناسبی برای تحقیقات در مورد کوفه باشد

پس از پایان صحبت های دکتر بارانی، حجت الاسلام و المسلمین دکتر مطهری نظرات خودشان را در باب این کتاب در مقام ناقد، چنین مطرح کردند: کوفه از پیدایش تا عاشورا کتابی ارزشمند و خوب است. اطلاعات خوبی در این کتاب دیده می شود و نسبت به کتاب های قبلی نوشته شده در این زمینه، از جهات مختلفی برتری دارد. این کتاب کتابی برای مطالعات بسترشناسانه است. اما به هرحال انتقاداتی نیز براین کتاب وارد است. از جمله اینکه با وجود اینکه این کتاب توسط «نشر مشعر» که ناشر معتبری به شمار می رود به نشر رسیده اما در مجموع ذیل فرآیند مناسب پژوهشی قرار نگرفته است.

یکی از ایرادات اولیه به عنوان کتاب مربوط می شود. واژه هایی که در عنوان به کار می رود باید دقیق و متناسب با محتوای کتاب باشد در صورتی که عنوان این کتاب با قسمت عمده ای از کتاب همخوانی ندارد. خیلی از مطالب کتاب ربطی به کوفه ندارد. بعنوان مثال در صفحه 280 و در بخش مسائل فرهنگی و تعلیم و تربیت، مباحثی مطرح شده اندکه ربطی به کوفه ندارند. همچنین روایات و توصیه هایی در صفحات 334 تا 350 و تحت عنوان آداب و رسوم دیده می شوند که نه ارتباطی به کوفه دارند نه به عراق. در بحث عاشورا هم به جز مسجد کوفه و دارالاماره مطالب مرتبطی با کوفه دیده نمی شوند. زیرمجموعه های فصل دوم با خانه ها، بازارها و مساجد شروع شده است که شروع باید با مساجد باشد. در کل بسیاری از عناوین قسیم یکدیگر نیستند. دکتر مطهری در ادامه بحث خودشان به نکات زیر در ارتباط با این کتاب اشاره کردند:

دربعضی جاها تناقض دیده می شود. ازجمله کشته شدن مسلم در بازار و دارالاماره که هر دو درکتاب ذکر شده است.
در ادامه حجت الاسلام و المسلمین نورمحمدی زمانی را برای پاسخگویی به انتقادات مطرح شده به آقای دکترصفری اختصاص دادند و ایشان با توجه به زمان اندک باقیمانده از جلسه، به برخی از این انتقادات پاسخ دادند. ایشان در ابتدا ضمن اشاره به اینکه این کتاب تالیف سال‌های جوانی ایشان و در اصل برای یک سریال نگاشته شده، گفتند که بنده عدم تناسب ادعای مطرح شده در ابتدای کتاب با محتوا را می پذیرم. هدف من از نوشتن این کتاب، ایجاد زمینه ای مناسب برای تحقیقات بعدی بوده است.

دکترصفری در مورد روایات ذکر شده در کتاب گفتند در مورد برخی از موضوعات، مطلب خاصی نمی توان پیدا کرد به همین منظور روایاتی ذکر شده و سعی گردیده بوسیله آن روایات، به نوعی حال و هوای آن زمان و مکان بازسازی گردد. منظور من از عبارت «ترکان ایرانی» ترکانی بوده که در ایران سکونت داشته اند نه اینکه نژادشان ایرانی بوده است. در مورد عدم نقد منابع نیز باید بگویم که خواسته سازمان حج و زیارت این بوده که بخش معرفی منابع بصورت مختصر ذکر گردد.

منبع:اختصاصی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت «علیهم السلام»