نعمت‌الله صفری فروشانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۱ دی‌ماه در نشست علمی «سیره‌پژوهی امام رضا(ع)؛ بایدها و نبایدها» که از سوی نمایندگی قم بنیاد علمی فرهنگی آستان قدس رضوی برگزار شد، با بیان اینکه ما هنوز طرح جامع پژوهشی دربارهامام رضا(ع)، نداریم، گفت:
امام رضا(ع) از منظر پژوهشی از ائمه خوش‌شانس هستند زیرا در ایران دفن شده‌اند و هر ساله کنگره برای بزرگداشت ایشان داریم بنابراین خلأ پژوهشی در این مورد نداریم و حتی مجلات علمی ـ پژوهشی هم در این باره داریم و البته حق مطلب هم همین است.
وی با طرح این پرسش که آیا ما متخصص در زمینه امام رضا(ع) داریم تا بتواند در ابعاد مختلف زندگی امام به صورت اجتهادی نظر دهد؟، افزود: اگر کسی از من بپرسد، حضور ذهن ندارم که کسی را به عنوان متخصص در سیره و زندگی ائمه(ع) معرفی کنم.
ناقص ماندن تدوین دانشنامه رضوی
صفری فروشانی با ارائه پیشنهاد تولید دانشنامه امام رضا(ع)، گفت: الان یک دانشنامه به صورت ناقص داریم که ابتر مانده است، البته بحث برای تداوم تدوین آن وجود دارد؛ اگر این دانشنامه را داشته باشیم، انبوهی از اطلاعات دسته‌بندی در مورد امام رضا(ع) را خواهیم داشت و خود آن پایه‌ای برای تحقیقات جدید است.
کمبود پژوهشگر دانشنامه‌نویسی
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه بودجه‌ای برای این دانشنامه مصوب شد ولی جوان‌مرگ شد و یا باید احیاء و یا از نو تولید شود، تصریح کرد: بنده از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ مسئول دانشنامه اهل بیت(ع) بودم و چندهزار صفحه در بخش تاریخ، کلام، سیاسی، اجتماعی، فقه و اخلاق تولید داشتیم و بیش از هزار و ۳۰۰ مدخل داشت. مهم‌ترین مشکل ما در جریان تدوین این دانشنامه نبود نیروی انسانی بود، یعنی ما پژوهشگر و مقالات علمی ـ پژوهشی داریم ولی محققی که بتواند با فنون دانشنامه‌نویسی آشنایی داشته باشد، کم داریم.
وی با بیان اینکه بنده پیشنهاد ایجاد رشته دانشنامه‌نویسی را به مدیر حوزه علمیه ارائه کردم، اظهار کرد: طلاب حتماً باید به دانشنامه‌نویسی مسلط باشند، همچنین باید چند واحد درسی با عنوان شخصیت‌شناسی امام رضا(ع) در سطح ارشد بگنجانیم و حتی بنده پیشنهاد ۳۲ واحد را تعبیه و اهداف و ضرورت آن را تشریح کرده بودم که به خصوص می‌تواند در دانشگاه امام رضا(ع) تدریس شود تا متخصص امام رضا(ع) تربیت کنیم.
یک عمر برای تحقیق درباره یک امام کم است
صفری فروشانی با بیان اینکه بنده معتقدم صرف یک عمر برای شناخت سیره و زندگی یک امام کم است، تصریح کرد: فکر نکنیم با خواندن چند کتاب و مقاله می‌توانیم متخصص امام شویم و در مراکز مختلف هم باید به این مسئله توجه شود.
وی افزود: امام رضا(ع) سال ۱۸۳ به امامت رسیدند و امامتشان تا سال ۲۰۳ هم ادامه یافت و سفرهای زیادی هم داشتند و شاید هیچ امامی به اندازه ایشان مسافت طی نکرده‌اند. موضوعاً مباحث مربوط به حوزه رضوی را می‌توان به مطالعات تاریخی و غیرتاریخی یعنی حدیثی و میراث حدیثی، مطالعات تفسیری، کلامی و فرقه‌شناسی و حتی مطالعات طبی تقسیم‌بندی کرد.
صفری‌فروشانی تصریح کرد: مطالعات تاریخی هم دو بخش است یکی مطالعات محض و دیگری سیره‌ای؛ نوع اول امام را در تاریخ می‌بیند و نه بر تاریخ و به وسیله ابزار، منابع و روش تاریخی امام را بررسی می‌کند ولی مطالعات سیره‌ای با جنبه کلامی به امام نگاه کرده و امام را معصوم می‌بیند و با هدف الگوگیری مثلاً در سبک زندگی، سیره عبادی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و … سراغ این نوع مطالعات می‌رود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: مطالعات محض هم چند بخش است؛ مثلاً شخصیت‌شناسی امام. پدر امام مشخص است ولی آیا مادر امام می‌تواند در ظاهر و قیافه امام و اخلاق ایشان نقش داشته باشند؟ بنده معتقدم باید این مطالعات صورت بگیرد، چون جزء سؤالات است. الان بحث دیگری که داریم این است که اگر هر امامی در جای امام دیگر بود، همان کار را می‌کرد؟ البته باید با مبانی کلامی و تاریخی به این موضوع بپردازیم.
بررسی القاب امام رضا(ع)
وی افزود: همچنین القاب و کنیه‌ها و چرایی القاب و کنیه و فرق لقب با یادکرد از موضوعات نیازمند تحقیق است؛ الان ما القاب زیادی داریم که در متون به کار نرفته است و برخی از این القاب مربوط به دوران متأخر است؛ در مورد خود لقب «رضا» بحث است که از سوی معاصرین مثلاً مامون یا دیگران این لقب به امام داده شده یا از سوی خداوند و اصلاً به چه معنایی است و چه ارتباطی با «رضا من آل محمد» دارد که شعار برخی قیام‌ها بود. امام رضا(ع)، شخصیتی است که عباسیان با این شعار داعیه قیام علیه امویان بودند و با علویان در این مسئله هماهنگ شدند.
صفری فروشانی با بیان اینکه لایه‌های عمقی این بحث هنوز جای تحقیق دارد، تصریح کرد: امام رضا(ع) از نظر سیاسی دارای بهترین موقعیت در بین ائمه(ع) بوده است، چون قبلاً در مدینه بود و خلافت با او کاری نداشت و امین و مأمون با یکدیگر درگیر بودند و قیام‌های دیگری مانند ابوالسرایا خلافت را به خود مشغول کرده بود و امام(ع) هم شخصیت جاافتاده علمی در بین مردم مدینه بود که امام کاظم(ع) و حتی امام باقر(ع) اینقدر موقعیت علمی نداشتند. امام رضا(ع) از این جهت خیلی نزدیک به امام صادق(ع) شدند ولی از مشکلاتی که نگذاشت ایشان از این فرصت به بهترین وجه استفاده کند، مشکلات درون‌شیعی به خصوص واقفیه بود.
خلأ پژوهشی در برخی مقاطع زندگی امام رضا(ع)
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: بهترین دوران امام رضا(ع) دوره مدینه است که ما اطلاعات اندکی از این قسمت داریم؛ در حالی که جو مدینه در دوره ایشان، میراث فقهی، علمی و حدیثی مدینه در دوره این امام و میراث تولیدی امام و شاگردان ایشان اعم از شیعه و اهل سنت موضوعات زیادی برای تحقیق و پژوهش دارد.
وی اضافه کرد: همچنین امام در مسیر حرکت هم قابل تحقیق است از جمله کیفیت برخورد مردم با امام و اینکه امام در طول مسیر در حال تولید مسائل و مباحث تاریخی هستند؛ امام با واقفیه و دیگران مناظره داشتند و از امام سؤال کردند و حدیث سلسله‌الذهب در همین مسیر رقم خورد. بحث صحت و سقم قدمگاه‌ها و اینکه آیا اصلا امام پایی به این طول داشته‌اند یا اینکه بعدها قدمگاه‌ها تأسیس شده‌اند، از موضوعات مهم در این حوزه است.
این پژوهشگر تاریخ و سیره افزود: حضور امام در مرو هم از مقاطع بسیار برجسته است که چندین مقاله داریم ولی باز کما هو حقه کار نشده است. مرو از نقاط تمدنی دنیای آن روز بود و به همین جهت مامون آنجا را پایتخت خود قرار داد. امروزه مرو در ترکمنستان است و یک خانه امام رضا(ع) هم در آنجا وجود دارد ولی فقط یکبار همایشی برگزار شد؛ این مسئله می‌تواند ظرفیتی برای تعامل ما با اهل سنت این کشور باشد.
کار فرهنگی مشترک با ترکمنستان و قزاقستان
صفری فروشانی بیان کرد: رئیس جمهور قزاقستان تابستان امسال دیداری با مقام معظم رهبری داشتند و ایشان فرمودند فارابی قزاقستانی‌الاصل است و خوب است ما کار فرهنگی مشترکی را با این کشور انجام دهیم؛ بالاتر از فارابی، امام رضا(ع) را در ترکمنستان داریم که می‌توانیم یک کار مشترک علمی ـ فرهنگی انجام دهیم.